DZIAŁ
|
TEMAT
|
WYMAGANIA:
|
programowe podstawowe
|
programowe ponadpodstawowe
|
Uczeń:
|
Uczeń:
|
I. Mapa jako obraz przestrzeni geograficznej
|
1. Geografia jako nauka i źródła wiedzy geograficznej
| -
wyjaśnia pojęcia: geografia, atmosfera, hydrosfera, litosfera, biosfera, antroposfera, środowisko geograficzne;
-
wyróżnia geografię fizyczną i geografię społeczno-ekonomiczną oraz opisuje ich zakres badawczy;
-
wyróżnia dyscypliny geograficzne i opisuje ich domeny geograficzne;
-
wymienia źródła wiedzy geograficznej.
| -
wyjaśnia i stosuje pojęcia: antroposfera, środowisko antropograficzne;
-
opisuje proces kształtowania się naukowych podstaw geografii, zakończony powstaniem kierunków: przyrodniczego (A. Humboldta) i antropograficznego (K. Rittera);
-
charakteryzuje źródła wiedzy geograficznej, dokonuje ich klasyfikacji;
-
porównuje metody terenowe i kameralne, omawia przykłady ich praktycznego wykorzystania.
|
2. Elementy mapy
| -
wyjaśnia pojęcia: mapa, skala, skala liczbowa, skala mianowana, skala liniowa, siatka geograficzna, siatka kartograficzna, legenda mapy (wielkoskalowej, średnioskalowej, małoskalowej), znaki umowne, generalizacja;
-
wyróżnia elementy siatki geograficznej i kartograficznej, wskazuje różnice między tymi typami siatek;
-
wymienia i opisuje podstawowe rodzaje odwzorowań kartograficznych;
-
wyróżnia i porównuje rodzaje skal;
-
wymienia przykłady zastosowania różnych typów map.
| -
charakteryzuje cechy odwzorowań kartograficznych;
-
opisuje sposoby rzutowania siatki geograficznej, uwzględniające różne położenie źródła światła i kształt powierzchni rzutowania;
-
charakteryzuje wybrane przykłady odwzorowań umownych;
-
wymienia przykłady stosowania różnych rodzajów odwzorowań kartograficznych do konstruowania map różnej treści;
-
na podstawie wybranego sposobu rzutowania wykreśla siatkę kartograficzną;
-
grupuje i klasyfikuje mapy ze względu na ich skalę i treść.
|
3. Metody prezentacji zjawisk na mapie
| -
wyjaśnia pojęcia: cecha jakościowa, cecha ilościowa, sygnatura, kartogram, kartodiagram, izarytma (izohipsa, izobara, izoterma, izohieta, izohalina), analiza i synteza kartograficzna, typologia;
-
wyróżnia jakościowe i ilościowe metody prezentacji zjawisk na mapie;
-
wyróżnia i opisuje metody: sygnaturową, zasięgów, powierzchniową, izolinii, kropkową, kartogramu i kartodiagramu;
-
wymienia przykłady zastosowania metod prezentacji zjawisk dla określonych typów map.
| -
wykreśla izarytmy na podkładzie kartograficznym;
-
wyjaśnia, na czym polega metoda interpolacji polowej;
-
dobiera właściwą metodę do prezentowania wybranego zjawiska na mapie;
-
poprawnie odczytuje i interpretuje informacje zawarte na mapie tematycznej, wykonanej wybraną metodą;
-
opisuje etapy tworzenia analizy i syntezy kartograficznej (typologii).
|
4. Interpretacja mapy turystycznej
| -
wyjaśnia pojęcia: orientacja mapy, główne i pośrednie kierunki mapy, wysokość względna i bezwzględna, cięcie poziomicowe, profil hipsometryczny;
-
wyznacza kierunki na mapie, odczytuje wartości wysokości bezwzględnych wybranych obiektów na mapie;
-
oblicza wysokość względną wybranych obiektów na mapie;
-
wykorzystując skalę mapy, oblicza rzeczywistą odległość w terenie.
| -
wykorzystując skalę mapy, oblicza rzeczywistą powierzchnię danego obszaru;
-
wykorzystując skalę mapy i rysunek poziomicowy, oblicza rzeczywistą odległość uwzględniając różnicę wysokości względnych;
-
oblicza nachylenie terenu i spadek rzeki;
-
wykonuje profil hipsometryczny (profil terenu) wzdłuż wybranej linii;
-
na podstawie mapy turystycznej charakteryzuje rzeźbę, sieć hydrograficzną, formy użytkowania ziemi i zagospodarowanie turystyczne wybranego obszaru.
|
II. Ziemia we Wszechświecie
|
1. Planeta Ziemia
| -
wyjaśnia pojęcia: Wszechświat, Galaktyka, gwiazda, planeta, Księżyc;
-
opisuje sposób oraz czas powstania Wszechświata i Układu Słonecznego;
-
wskazuje obszary Układu Słonecznego, w których powstają komety, i wyjaśnia sposób tworzenia się warkoczy komet;
-
opisuje budowę Galaktyki;
-
wymienia, zgodnie z kolejnością od Słońca, nazwy planet Układu Słonecznego;
-
wyróżnia planety wewnętrzne i zewnętrzne;
-
wymienia podstawowe parametry Księżyca i jego ruchu wokół Ziemi;
-
wymienia istotne parametry fizyczne Ziemi;
-
wymienia istotne parametry fizyczne Słońca i Księżyca;
-
wymienia przykłady oddziaływania ciał niebieskich na Ziemię i życie na niej.
| -
wyjaśnia pojęcia: elipsoida obrotowa, geoida, planetoida, meteor, meteoryt, kometa, Droga Mleczna, fazy Księżyca, zaćmienie Słońca i Księżyca;
-
porównuje cechy budowy planet Układu Słonecznego na podstawie danych;
-
charakteryzuje jednostki stosowane przy obliczaniu odległości we Wszechświecie;
-
omawia na podstawie schematu fazy Księżyca;
-
opisuje na podstawie planszy i schematów zjawiska zaćmienia Słońca i Księżyca;
-
ocenia rolę wpływu badań Kosmosu na kształtowanie się poglądów dotyczących Ziemi i innych ciał niebieskich.
|
2. Ruch obiegowy Ziemi
| -
wyjaśnia pojęcia: ruch obiegowy, orbita, równonoc, przesilenie, astronomiczna i kalendarzowa pora roku, noc i dzień polarny, górowanie Słońca, gwiazdozbiór, konstelacja, sklepienie niebieskie, układ horyzontalny;
-
wyróżnia podstawowe założenia teorii geocentrycznej i teorii heliocentrycznej;
-
wymienia podstawowe cechy ruchu obiegowego Ziemi;
-
wyróżnia dni górowania Słońca w zenicie na równiku, zwrotniku Raka, zwrotniku Koziorożca;
-
opisuje zjawisko dnia i nocy polarnej;
-
wymienia i wskazuje na mapie strefy oświetlenia Ziemi;
-
wyjaśnia zależność natężenia promieniowania słonecznego od wysokości Słońca nad horyzontem;
-
omawia na podstawie rysunku oświetlenie Ziemi w pierwszych dniach astronomicznych pór roku;
-
oblicza wysokość górowania Słońca w dniu równonocy wiosennej i jesiennej oraz przesilenia letniego i zimowego;
-
wyróżnia kalendarz juliański i gregoriański.
| -
formułuje zależność pomiędzy wyróżnieniem stref oświetlenia Ziemi i astronomicznych pór roku a zmianami wysokości Słońca nad horyzontem w ciągu roku;
-
przedstawia na rysunku oświetlenie Ziemi w różnych porach roku;
-
opisuje konsekwencje przyrodnicze wyróżnianych stref oświetlenia Ziemi;
-
porównuje kalendarz juliański i gregoriański;
-
wyznacza lata przestępne w kalendarzu gregoriańskim;
-
wyróżnia elementy układu horyzontalnego i wykorzystuje go do orientacji układów gwiezdnych na sklepieniu niebieskim.
|
3. Ruch obrotowy Ziemi
| -
wyjaśnia pojęcia: ruch obrotowy, doba słoneczna, doba gwiazdowa, doba cywilna, prędkość kątowa, prędkość liniowa, górowanie i dołowanie gwiazdy;
-
rozróżnia prędkości: kątową i liniową;
-
porównuje doby: słoneczną i gwiazdową;
-
wymienia cechy ruchu obrotowego Ziemi;
-
wyróżnia konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi;
-
opisuje zjawisko pozornego ruchu gwiazd, z uwzględnieniem ich górowania i dołowania na wybranych szerokościach geograficznych Ziemi.
| -
wyjaśnia pojęcie: siła Coriolisa;
-
charakteryzuje konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi;
-
opisuje, korzystając z rysunku, widomą wędrówkę Słońca nad horyzontem;
-
charakteryzuje wpływ siły Coriolisa na kierunek stałych wiatrów, określa kierunek odchylania poruszających się przedmiotów na półkuli północnej i południowej;
-
analizuje wpływ występowania zjawiska dnia i nocy na dobowy rytm życia organizmów żywych na Ziemi.
|
4. Przestrzeń i czas
| -
wyjaśnia pojęcia: szerokość i długość geograficzna, elipsoida obrotowa, geoida;
-
opisuje poglądy na kształt Ziemi w ujęciu historycznym;
-
podaje podstawowe parametry Ziemi, opisuje kształt Ziemi, stosując pojęcia elipsoidy obrotowej i geoidy;
-
wyjaśnia pojęcia czasu miejscowego, strefowego i urzędowego;
-
wyjaśnia przyczyny stosowania w wielu państwach zmian czasu urzędowego w ciągu roku.
| -
opisuje sposób pomiaru długości obwodu Ziemi, stosowany przez Eratostenesa;
-
oblicza czas słoneczny dowolnego miejsca na Ziemi na podstawie różnicy długości geograficznych;
-
wyznacza czas strefowy;
-
wskazuje na mapie przebieg międzynarodowej linii zmiany daty i opisuje mechanizm ruchu daty;
-
analizuje wpływ ruchu obrotowego Ziemi na życie i działalność człowieka;
-
wyróżnia nazwy europejskich stref czasu.
|
III. Atmosfera i klimat
|
1. Budowa i skład atmosfery. Funkcje atmosfery
| -
wyjaśnia pojęcia: atmosfera, troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera, egzosfera, aerozole, warstwa ozonowa (ozonosfera);
-
wymienia składniki chemiczne tworzące atmosferę;
-
wymienia kolejne warstwy atmosfery;
-
wyróżnia istotne funkcje atmosfery.
| -
charakteryzuje cechy stratosfery, mezosfery, termosfery, egzosfery;
-
analizuje przyczyny zmian udziału pary wodnej, dwutlenku węgla i innych składników chemicznych w atmosferze;
-
opisuje i ocenia funkcje atmosfery;
-
ocenia znaczenie warstwy ozonowej dla życia organicznego na Ziemi.
|
2. Obieg ciepła w przyrodzie. Temperatura powietrza
| -
wyjaśnia pojęcia: bilans promieniowania, promieniowanie całkowite, bilans cieplny Ziemi, czynniki kształtujące temperaturę powietrza, inwersja temperatury, strefowość termiczna, amplituda temperatury powietrza;
-
wymienia rodzaje promieniowania docierającego do powierzchni Ziemi;
-
wyróżnia czynniki wpływające na ilość promieniowania bezpośredniego docierającego do powierzchni Ziemi;
-
nazywa i opisuje sposoby wymiany ciepła między podłożem a atmosferą;
-
wyróżnia czynniki wpływające na wysokość temperatury powietrza przy powierzchni Ziemi (czynniki kształtujące temperaturę powietrza);
-
oblicza średnią temperaturę powietrza oraz roczną (dobową) amplitudę temperatury powietrza.
| -
wyjaśnia pojęcia: turbulencja, konwekcja, adwekcja, inwersja temperatury;
-
charakteryzuje bilans cieplny Ziemi;
-
opisuje proces ochładzania mas powietrza w gradientach: wilgotnoadiabatycznym i suchoadiabatycznym;
-
oblicza spadek temperatury powietrza wraz z wysokością;
-
charakteryzuje czynniki kształtujące temperaturę powietrza na powierzchni Ziemi;
-
charakteryzuje czynniki wpływające na wielkość albedo powierzchni Ziemi;
-
analizuje rozkład średniej temperatury powietrza (strefowość termiczna) na kuli ziemskiej na podstawie mapy.
|
3. Obieg wody w troposferze. Produkty kondensacji pary wodnej
| -
wyjaśnia pojęcia: parowanie, kondensacja pary wodnej, wilgotność względna i wilgotność bezwzględna, opady i osady atmosferyczne (rosa, szron, gołoledź), opady konwekcyjne, opady, opady frontalne;
-
wyróżnia główne elementy obiegu wody w przyrodzie;
-
wyróżnia czynniki decydujące o intensywności parowania;
-
wyjaśnia proces kondensacji pary wodnej;
-
wyróżnia rodzaje opadów i osadów atmosferycznych;
-
omawia na podstawie rysunku (schematu) genetyczne typy opadów;
-
odczytuje z mapy roczne sumy opadów w wybranych regionach świata;
-
wymienia i wskazuje na mapie przykładowe obszary o najmniejszych i największych rocznych sumach opadów.
| -
wyjaśnia pojęcia: temperatura punktu rosy, jądro kondensacji, sublimacja, resublimacja, powietrze nasycone, szadź, mgła radiacyjna, mgła adwekcyjna;
-
charakteryzuje warunki niezbędne do powstania opadu atmosferycznego;
-
opisuje typy opadów i osadów, porównuje typy mgieł;
-
klasyfikuje chmury ze względu na wysokość ich występowania, opisuje cechy wybranych typów chmur;
-
analizuje przyczyny zróżnicowania wielkości i intensywności opadów na Ziemi;
-
porównuje podstawowe typy genetyczne opadów;
-
omawia i wskazuje na mapie obszary występowania opadów frontalnych, konwekcyjnych i orograficznych;
-
charakteryzuje strefy opadowe, wyróżniane na kuli ziemskiej.
|
4. Ciśnienie atmosferyczne. Rodzaje wiatrów
| -
wyjaśnia pojęcia: ciśnienie atmosferyczne, izobara, hektopaskal, układy baryczne (wyż i niż), wiatr, fen, bryza;
-
wymienia i opisuje czynniki wpływające na wielkość ciśnienia atmosferycznego przy powierzchni Ziemi;
-
wymienia przyczyny krążenia powietrza w atmosferze;
-
wyróżnia wyż i niż baryczny;
-
wskazuje na mapie wybrane przykłady stałych i sezonowych ośrodków barycznych;
-
wyróżnia i klasyfikuje rodzaje wiatrów;
-
opisuje proces powstawania wiatru fenowego i bryzy.
| -
porównuje cechy układów barycznych;
-
charakteryzuje rozkład ciśnienia atmosferycznego na Ziemi w porze letniej i zimowej;
-
prezentuje na rysunku (schemacie) proces powstawania wiatru fenowego;
-
opisuje proces powstawania wiatrów: dolinnych, górskich oraz spływowych, wskazuje na mapie wybrane obszary ich występowania (wymienia lokalne nazwy).
|
5. Ogólna cyrkulacja powietrza atmosferycznego
| -
wyjaśnia pojęcia: cyrkulacja atmosferyczna, masa powietrza (ciepła, zimna), front atmosferyczny (ciepły, zimny, zokludowany), pasat, monsun, cyklon tropikalny, wiatr lokalny;
-
wyróżnia rodzaje mas powietrza i frontów atmosferycznych ze względu na ich temperaturę i miejsce powstania;
-
posługując się schematem, opisuje globalną cyrkulację powietrza;
-
wyróżnia cyrkulację pasatową i cyrkulację monsunową oraz wskazuje na mapie obszary ich występowania;
-
opisuje warunki, w jakich tworzą się cyklony tropikalne.
| -
wyjaśnia pojęcia: prądy konwekcyjne wstępujące i zstępujące, komórki: Hadleya i Farrela, tornado, tajfun;
-
porównuje cechy mas powietrza występujących w troposferze;
-
charakteryzuje cyrkulacje: pasatową i monsunową, wskazuje na mapie obszary ich występowania;
-
porównuje cechy monsunu i bryzy;
-
analizuje przyczyny powstawania cyklonów tropikalnych, podaje ich nazwy regionalne i wskazuje na mapie obszary ich występowania.
|
6. Prognozowanie pogody. Mapa synoptyczna
| -
wyjaśnia pojęcia: pogoda, elementy pogody, mapa synoptyczna, stacja meteorologiczna, prognoza krótkoterminową i długoterminowa;
-
wyróżnia elementy (składniki) pogody i odpowiadające im przyrządy pomiarowe;
-
analizuje zmiany pogody (w tym zmiany temperatury powietrza i rodzajów opadów) po przejściu frontu ciepłego i frontu chłodnego;
-
wymienia przykłady charakterystycznych oznak lokalnej pogody;
-
wyróżnia na mapie synoptycznej układy baryczne, fronty atmosferyczne, rodzaje opadów i wartości temperatur.
| -
charakteryzuje cele i zadania Światowej Organizacji Meteorologicznej;
-
analizuje mapę synoptyczną wybranego regionu;
-
na podstawie mapy synoptycznej prognozuje pogodę na najbliższe dni (sporządza krótkoterminową prognozę).
|
7. Czynniki klimatotwórcze
| -
wyjaśnia pojęcia: klimat, procesy klimatyczne, klimat morski i kontynentalny, czynnik klimatotwórczy, diagram klimatyczny (klimatogram);
-
wymienia podstawowe procesy klimatyczne;
-
wyróżnia czynniki klimatotwórcze;
-
wymienia przykłady oddziaływania czynników klimatotwórczych na temperaturę powietrza i opady wybranego obszaru;
-
czyta wykresy rozkładu temperatur powietrza i opadów dla wybranych miejscowości;
-
porównuje cechy klimatu kontynentalnego i morskiego.
| -
analizuje wpływ poszczególnych czynników klimatotwórczych na cechy klimatu;
-
charakteryzuje wpływ czynników klimatotwórczych na klimat wybranych regionów świata;
-
wykazuje związek pomiędzy działalnością człowieka a klimatem lokalnym (miejscowym);
-
analizuje wpływ gospodarczej działalności człowieka na warunki klimatyczne.
|
8. Klimaty kuli ziemskiej
| -
wyjaśnia pojęcia: typ klimatu, strefa klimatyczna, klimat strefowy, klimat astrefowy, klimat lokalny;
-
wymienia i wskazuje na mapie strefy klimatyczne;
-
wyróżnia kryteria wyodrębniania stref klimatycznych;
-
wyjaśnia różnicę między strefą klimatyczną a typem klimatu;
-
wyróżnia charakterystyczne typy klimatów dla poszczególnych stref;
-
wyróżnia typy klimatów astrefowych.
| -
analizuje cechy stref klimatycznych;
-
opisuje przyczyny zróżnicowania klimatycznego w obrębie poszczególnych stref klimatycznych;
-
charakteryzuje strefy klimatyczne i wybrane typy klimatów na podstawie klimatogramów oraz wskazuje je na mapie;
-
charakteryzuje wybrane typy klimatów astrefowych i wskazuje na mapie obszary ich występowania.
|
IV. Hydrosfera
|
1. Zasoby i krążenie wody w przyrodzie
| -
wyjaśnia pojęcia: hydrosfera, bilans wodny, retencja, parowanie, sublimacja, infiltracja;
-
opisuje zasoby wodne Ziemi na podstawie prezentowanych zestawień statystycznych;
-
wymienia podstawowe właściwości wody;
-
wyróżnia główne elementy obiegu wody w przyrodzie (cyklu hydrologicznego);
-
wyróżnia wielki i mały obieg wody w środowisku.
| -
analizuje wielkość zasobów wodnych i proporcje między udziałem wód słodkich i wód słonych występujących na Ziemi;
-
ocenia konsekwencje społeczno-gospodarcze i polityczne ograniczonego dostępu do zasobów słodkiej wody;
-
opisuje wielki i mały obieg wody w środowisku;
-
ocenia rolę retencji dla właściwego gospodarowania zasobami wody słodkiej.
|
2. Właściwości i ruchy wody w morzach i oceanach
| -
wyjaśnia pojęcia: wszechocean, morze (przybrzeżne, śródziemne, międzywyspowe), pływy (odpływy, przypływy), prądy, falowanie, zasolenie;
-
wyróżnia typy mórz i wskazuje na mapie wybrane przykłady;
-
omawia cechy termiczne i chemiczne wody morskiej (zasolenie);
-
wskazuje na mapie przykłady mórz o największym i najmniejszym zasoleniu;
-
wyróżnia rodzaje ruchów wody morskiej i wymienia ich przyczyny;
-
wymienia przykłady oddziaływania ruchów wody morskiej na wybrzeże;
-
wykorzystując mapę, opisuje rozmieszczenie ciepłych i zimnych prądów morskich.
| -
wyjaśnia pojęcia: pływy syzygijne, pływy kwadraturowe, tsunami;
-
opisuje zmiany temperatury wód oceanicznych wraz z głębokością w różnych szerokościach geograficznych;
-
wyjaśnia zależność między zróżnicowaniem termicznym i zasoleniem a położeniem geograficznym mórz i oceanów;
-
charakteryzuje proces falowania wywołany ruchami płyt litosfery;
-
posługując się schematem (rysunkiem), wyjaśnia różnice między wielkością pływów syzygijnych i kwadraturowych;
-
opisuje model krążenia prądów morskich na Ziemi;
-
opisuje proces upwellingu i downwellingu;
-
analizuje zależność między temperaturą prądów morskich a bogactwem łowisk morskich i oceanicznych.
|
3. Wody powierzchniowe
| -
wyjaśnia pojęcia: rzeka główna, dorzecze, zlewisko, dział wodny, rzeki okresowe, rzeki epizodyczne, przepływ, powódź;
-
wymienia typy rzek wyróżnione ze względu na ciągłość zasilania;
-
wyróżnia rodzaje ustrojów (prosty i złożony) i wymienia nazwy rzek jako ich przykłady;
-
wyróżnia kryteria klasyfikacji jezior;
-
wymienia podstawowe typy genetyczne jezior i wskazuje ich przykłady na mapie.
| -
wyjaśnia pojęcie: ustrój rzeki;
-
opisuje typy ustrojów rzecznych i wskazuje ich przykłady na mapie;
-
na podstawie klimatogramów i wykresów stanów wód określa typ ustroju rzecznego;
-
opisuje etapy zanikania jezior;
-
opisuje przyczyny powstawania obszarów podmokłych i wskazuje na mapie świata miejsca ich występowania.
|
4. Wody podziemne i źródła
| -
wyjaśnia pojęcia: wody wgłębne, wody głębinowe, wody artezyjskie i subartezyjskie, wody mineralne, źródło, cieplice;
-
opisuje właściwości chemiczne wód podziemnych;
-
klasyfikuje wody podziemne;
-
rysuje schemat i wyjaśnia zasadę działania studni artezyjskiej;
-
wskazuje na mapie przykładowe obszary występowania wód artezyjskich;
-
wyróżnia i przedstawia za pomocą rysunku typy źródeł.
| -
wyjaśnia pojęcia: strefa aeracji, infiltracja, strefa saturacji, okno hydrogeologiczne;
-
wyróżnia typy wód mineralnych i podaje ich cechy chemiczne;
-
formułuje zależność występowania wód poziemnych od budowy geologicznej;
-
porównuje cechy termiczne i chemiczne poszczególnych typów wód podziemnych;
-
ocenia znaczenie występowania basenów i studni artezyjskich dla gospodarki wybranych państw świata.
|
5. Lodowce
| -
wyjaśnia pojęcia: lodowiec górski, lądolód, granica wieloletniego śniegu, pole firnowe, jęzor lodowcowy, wieloletnia zmarzlina;
-
wyróżnia i opisuje warunki klimatyczne i orograficzne niezbędne do powstawania lodowców górskich i lądolodów;
-
wymienia podstawowe typy lodowców i wskazuje na mapie przykładowe obszary ich występowania;
-
wskazuje na mapie obszary występowania wieloletniej zmarzliny.
| -
wyjaśnia pojęcie: lodowiec szelfowy;
-
opisuje etapy przekształcania śniegu w lód;
-
formułuje zależność między przebiegiem granicy wieloletniego śniegu a rozmieszczeniem lodowców na świecie;
-
charakteryzuje i porównuje typy lodowców: alpejskiego, himalajskiego, norweskiego i piedmontowego;
-
wyjaśnia sposób powstania lodowców szelfowych i wskazuje na mapie zasięg ich występowania;
-
analizuje konsekwencje przyspieszonego tempa topnienia lodowców dla środowiska przyrodniczego i człowieka;
-
opisuje utrudnienia w gospodarowaniu przestrzenią na obszarach pokrytych wieloletnią zmarzliną.
|
V. Wewnętrzne procesy kształtujące litosferę
|
1. Budowa wnętrza Ziemi
| -
wyjaśnia pojęcia: skorupa ziemska, skorupa kontynentalna, skorupa oceaniczna, płaszcz ziemski, jądro Ziemi, stopień geotermiczny;
-
wymienia bezpośrednie i pośrednie metody badania wnętrza Ziemi;
-
wyróżnia i nazywa warstwy budujące wnętrze Ziemi, uwzględniając zmiany ich składu chemicznego i właściwości fizycznych.
| -
wyjaśnia pojęcia: kraton, astenosfera, magnetosfera, strefa nieciągłości;
-
porównuje zasięg i skład chemiczny skorupy kontynentalnej i skorupy oceanicznej;
-
charakteryzuje cechy poszczególnych warstw budujących wnętrze Ziemi, z uwzględnieniem stref nieciągłości;
-
analizuje znaczenie magnetosfery dla życia Ziemi.
|
2. Dzieje Ziemi
| -
wyjaśnia pojęcia: geologia historyczna, tabela stratygraficzna, orogeneza (kaledońska, hercyńska, alpejska), ewolucja;
-
wyróżnia ery i okresy dziejów Ziemi;
-
wymienia i sytuuje orogenezy w historii Ziemi, wymienia przykłady pasm górskich powstałych w kolejnych okresach fałdowań;
-
wymienia główne etapy ewolucji życia na Ziemi.
| -
wyjaśnia pojęcia: Pangea, Gondwana, Laurazja;
-
opisuje czynniki decydujące o ustalaniu granic er;
-
analizuje konsekwencje wynikające ze zmiany położenia kontynentów w kolejnych okresach dziejów Ziemi;
-
sytuuje w tabeli stratygraficznej pojawienie się głównych gromad zwierząt i roślin – analizuje ewolucję życia na Ziemi.
|
3. Składniki litosfery
| -
wyjaśnia pojęcia: minerał, skała, skały magmowe, osadowe, metamorficzne (przeobrażone);
-
wymienia cechy minerałów oraz przykłady minerałów skałotwórczych;
-
wyróżnia typy skał (zgodnie z kryterium genetycznym) i podaje ich przykłady.
| -
opisuje skalę Mohsa i jej znaczenie;
-
klasyfikuje i opisuje skały w obrębie poszczególnych typów genetycznych;
-
rozpoznaje i podaje nazwy wybranych okazów skał;
-
opisuje proces powstawania skał okruchowych.
|
4. Złoża surowców mineralnych
| -
wyjaśnia pojęcia: surowiec mineralny, wysad solny, żyły, gniazda, ruda;
-
grupuje surowce ze względu na znaczenie gospodarcze i wymienia ich przykłady;
-
opisuje zastosowanie wybranych surowców mineralnych w gospodarce.
| -
opisuje genezę wysadów solnych;
-
na podstawie schematu (rysunku) opisuje etapy powstawania złóż ropy naftowej i wybranych rud metali;
-
opisuje i ocenia działania podejmowane przez człowieka, służące racjonalnemu gospodarowaniu zasobami złóż mineralnych.
|
5. Teoria tektoniki płyt litosfery
| -
wyjaśnia pojęcia: dryf kontynentów, płyty litosfery (kontynentalna, oceaniczna), prądy konwekcyjne, strefa subdukcji, strefa ryftu, strefa kolizji;
-
wymienia główne założenia teorii dryfu kontynentów;
-
przedstawia różnice między płytą kontynentalną i oceaniczną;
-
wyjaśnia mechanizm ruchu płyt litosfery (tektonika płyt litosfery);
-
wyróżnia na schemacie (rysunku) strefy ryftów, subdukcji i kolizji;
-
wskazuje na mapie tektonicznej świata płyty litosfery, grzbiety śródoceaniczne, strefy subdukcji i ryftów;
-
wyróżnia formy powierzchni występujące w poszczególnych typach krawędzi płyt litosfery;
-
wymienia zjawiska towarzyszące poszczególnym typom krawędzi płyt litosfery.
| -
formułuje główne założenia teorii tektoniki płyt litosfery;
-
opisuje mechanizm działania prądów konwekcyjnych;
-
opisuje procesy tektoniczne zachodzące w strefie ryftu, subdukcji i kolizji;
-
wskazuje na mapie fizycznej świata płyty litosfery, grzbiety śródoceaniczne, strefy subdukcji i ryftów;
-
analizuje przyczyny powstania tzw. pacyficznego pierścienia ognia.
|
6. Zjawiska plutoniczne i wulkaniczne
| -
wyjaśnia pojęcia: plutonizm, intruzja magmowa, wulkan, wulkanizm, lawa, magma, krater, materiał piroklastyczny, stratowulkan;
-
opisuje proces plutonizmu;
-
wymienia elementy budowy wulkanu;
-
wymienia produkty erupcji wulkanicznych;
-
wyróżnia typy wulkanów ze względu na przebieg erupcji wulkanicznej;
-
wskazuje na mapie świata przykłady obszarów wulkanicznych;
-
wskazuje na mapie wybrane wulkany na poszczególnych kontynentach;
-
podaje przykłady negatywnych i pozytywnych skutków zjawisk wulkanicznych.
| -
wyjaśnia pojęcia: batolit, dajka, lakolit, lopolit, silla, gejzer, ekshalacje;
-
opisuje proces powstawania różnorodnych form intruzji magmowych;
-
charakteryzuje poszczególne typy wulkanów;
-
opisuje zjawiska występujące na obszarach wulkanicznych;
-
wskazuje na mapie świata rozmieszczenie stref wulkanicznych i wyjaśnia przyczyny ich występowania;
-
wymienia przykłady wielkich erupcji na świecie.
|
7. Trzęsienia ziemi
| -
wyjaśnia pojęcia: trzęsienie ziemi, hipocentrum, epicentrum, sejsmograf, obszary sejsmiczne, pensejsmiczne, asejsmiczne;
-
wymienia przyczyny trzęsień ziemi;
-
klasyfikuje trzęsienia ziemi ze względu na ich genezę;
-
wskazuje na mapie świata wybrane obszary sejsmiczne, pansejsmiczne i asejsmiczne;
-
wymienia negatywne skutki trzęsień ziemi.
| -
wskazuje na mapie świata obszary trzęsień ziemi i formułuje zależność między ich występowaniem a wiekiem geologicznym obszaru, przebiegiem płyt litosfery i występowaniem zjawisk wulkanicznych;
-
opisuje działania prowadzące do zmniejszenia liczby ofiar i strat materialnych.
|
8. Pionowe ruchy litosfery
| -
wyjaśnia pojęcia: transgresja morza, regresja morza, izostazja, ruchy epejrogeniczne;
-
wyjaśnia zjawisko i przyczyny ruchów epejrogenicznych;
-
wyróżnia przyczyny ruchów izostatycznych;
-
wskazuje na mapie świata obszary występowania ruchów epejrogenicznych i izostatycznych.
| -
porównuje ruchy izostatyczne i epejrogeniczne;
-
analizuje konsekwencje (negatywne i pozytywne) ruchów izostatycznych i epejrogenicznych dla życia i działalności człowieka.
|
9. Mapa i przekrój geologiczny jako źródła wiedzy o budowie geologicznej Ziemi
| -
wyjaśnia pojęcia: platforma, płaszczowina, monoklina, niecka, płyta, pasmo fałdowe, zrąb tektoniczny, rów tektoniczny, przekrój tektoniczny;
-
opisuje na podstawie przekroju geologicznego budowę platformy geologicznej;
-
wyróżnia etapy powstawania pasma fałdowego;
-
opisuje na podstawie przekroju geologicznego zrąb i rów tektoniczny;
-
wymienia różnice między górami fałdowymi i zrębowymi;
-
wyróżnia podstawowe elementy interpretacji przekroju geologicznego.
| -
wyjaśnia pojęcia: płaszczowina, kaledonidy, hercynidy, alpidy;
-
porównuje budowę geologiczną platformy starej i młodej;
-
charakteryzuje budowę geologiczną tarczy, monokliny, niecki i płyty;
-
analizuje genezę gór fałdowych w świetle teorii tektoniki płyt;
-
interpretuje budowę geologiczną obszaru na podstawie dowolnego przekroju geologicznego.
|
10. Związki między budową geologiczną a ukształtowaniem powierzchni terenu
| -
wyjaśnia pojęcia: krzywa hipsograficzna, góry, wyżyny, niziny, wysokość względna, wysokość bezwzględna, szelf, grzbiet, basen i rów oceaniczny;
-
opisuje cechy form ukształtowania powierzchni lądów i den oceanicznych;
-
wskazuje na mapie i nazywa wybrane formy ukształtowania powierzchni poszczególnych kontynentów.
| -
wyjaśnia pojęcie: inwersja rzeźby;
-
analizuje związki między budową geologiczną
a ukształtowaniem powierzchni na przykładzie wybranego kontynentu;
-
opisuje zjawisko inwersji rzeźby;
-
ocenia formy ukształtowania powierzchni lądów
ze względu na ich przydatność gospodarczą i rolę
w procesach osadniczych.
|
VI. Zewnętrzne procesy kształtujące litosferę
|
1. Wietrzenie i jego zależność od klimatu.
| -
wyjaśnia pojęcia: wietrzenie, zwietrzelina, wietrzenie fizyczne (rozpad blokowy, rozpad ziarnisty), chemiczne i biologiczne;
-
wymienia czynniki odpowiedzialne za przebieg procesów wietrzenia: fizycznego, chemicznego i biologicznego;
-
wyróżnia produkty wietrzenia;
-
określa rolę procesu wietrzenia dla procesów rzeźbotwórczych i glebotwórczych;
-
przyporządkowuje dominujący typ wietrzenia strefom klimatycznym.
| -
wyjaśnia pojęcia: rozpad ziarnisty, rozpad blokowy;
-
charakteryzuje podstawowe rodzaje wietrzenia: fizycznego, chemicznego i biologicznego;
-
opisuje proces rozpadu ziarnistego, rozpadu blokowego, łuszczenia się skał, wietrzenia solnego i wietrzenia skał ilastych;
-
wyjaśnia proces powstawania gołoborzy;
-
wyróżnia rodzaje wietrzenia chemicznego;
-
podaje przykłady skał, które podlegają intensywnemu wietrzeniu chemicznemu;
-
formułuje zależności między dominującym typem wietrzenia i strefą klimatyczną, w której on występuje.
|
2. Zjawiska krasowe
| -
wyjaśnia pojęcia: kras powierzchniowy, kras podziemny, jaskinia, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty;
-
wyróżnia formy krasu powierzchniowego: żłobki, żebra, lejki, uwały, polja, ostańce, doliny i jary krasowe;
-
wyróżnia formy krasu podziemnego: ponory, jaskinie, wąwozy, wywierzyska;
-
wskazuje na mapie obszary występowania rzeźby krasowej.
| -
rozpoznaje na rysunku lub fotografii i opisuje formy krasu powierzchniowego i podziemnego;
-
wyjaśnia genezę i opisuje szatę naciekową jaskiń;
-
opisuje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia rzeźby krasowej dla działalności człowieka.
|
3. Działalność rzeźbotwórcza wód opadowych i płynących
| -
wyjaśnia pojęcia: erozja rzeczna, erozja denna, erozja wsteczna, erozja boczna, starorzecze, delta, terasy rzeczne, akumulacja rzeczna;
-
wymienia formy rzeźby, które powstały w wyniku niszczącej i budującej działalności rzeki;
-
nazywa i zaznacza na rysunku elementy budowy doliny rzecznej: koryto rzeki, łożysko, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa;
-
wymienia rodzaje ujść rzecznych oraz przyczyny ich tworzenia i rozwoju;
-
rozróżnia rodzaje erozji rzecznej i wymienia części doliny, w których dominują;
-
podaje przykłady działań ograniczających proces erozji gleb.
| -
wyjaśnia pojęcia: estuarium, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa, przełom;
-
opisuje działalność rzeźbotwórczą wód opadowych i ocenia ich wpływ na erozję gleb, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów lessowych;
-
przedstawia za pomocą schematu przekrój poprzeczny doliny rzecznej w biegu górnym, środkowym i dolnym;
-
formułuje zależność między wielkością i ilością niesionego przez rzekę materiału a spadkiem rzeki i ilością niesionej wody;
-
charakteryzuje proces powstawania wodospadu, meandrów i starorzeczy;
-
ocenia znaczenie obszarów delt rzecznych dla osadnictwa i działalności gospodarczej człowieka;
-
opisuje przykłady wykorzystania odcinków przełomowych rzek w gospodarczej działalności człowieka.
|
4. Grawitacyjne ruchy masowe. Denudacja
| -
wyjaśnia pojęcia: denudacja, grawitacyjne ruchy masowe, odpadanie, obrywanie, osuwanie, spełzywanie;
-
wyjaśnia proces denudacji;
-
wymienia przyczyny powstawania ruchów masowych;
-
wyróżnia podstawowe rodzaje ruchów masowych;
-
opisuje skutki grawitacyjnych ruchów masowych.
| -
posługując się rysunkami (schematami), opisuje grawitacyjne ruchy masowe: odpadanie, obrywanie, osuwanie, spełzywanie;
-
porównuje przyczyny, szybkość procesu i skutki poszczególnych rodzajów ruchów masowych;
-
wymienia przykłady działalności człowieka przyczyniające się do osłabienia lub nasilenia ruchów masowych.
|
5. Rzeźbotwórcza działalność lodowców
| -
wyjaśnia pojęcia: erozja lodowcowa, kotły polodowcowe, barańce, doliny U-kształtne, doliny zawieszone, morena, glina morenowa, sandr, pradolina, jeziora polodowcowe, głazy narzutowe;
-
wyróżnia podstawowe formy powstałe w wyniku działalności lodowców;
-
dokonuje podziału form rzeźby polodowcowej na formy erozyjne i akumulacyjne;
-
wyróżnia formy powstające w wyniku niszczącej i budującej działalności wód roztopowych;
-
wyróżnia podstawowe rodzaje moren.
| -
wyjaśnia pojęcia: egzaracja, muton;
-
wyjaśnia przyczyny tworzenia różnych typów moren;
-
charakteryzuje formy fluwioglacjalne i glacjalne oraz proces ich tworzenia;
-
porównuje budowę geologiczną form fluwioglacjalnych i glacjalnych na przykładzie pagórków moren czołowych i kemów;
-
opisuje formy użytkowania przez człowieka obszarów o rzeźbie polodowcowej.
|
6. Działalność rzeźbotwórcza wiatru
| -
wyjaśnia pojęcia: wydma, wydma paraboliczna, erozja eoliczna (deflacja, korazja), grzyby skalne;
-
wymienia czynniki wpływające na intensywność oddziaływania wiatru;
-
wymienia obszary, na których rzeźbotwórcza działalność wiatru jest najbardziej intensywna;
-
wyróżnia rodzaje erozji eolicznej: deflację i korazję oraz formy powstałe w wyniku tych procesów;
-
wymienia formy powstające w wyniku budującej działalności wiatru;
-
opisuje genezę pokryw lessowych, wskazuje ich przykłady na mapie;
-
wymienia działania człowieka wzmagające aktywność rzeźbotwórczą wiatru.
| -
wyjaśnia pojęcia: nisza korazyjna, nisza deflacyjna, bruk deflacyjny, graniak wiatrowy;
-
charakteryzuje cechy i wskazuje na mapie obszary, na których zachodzi intensywna działalność rzeźbotwórcza wiatru;
-
wyróżnia etapy rzeźbotwórczej pracy wiatru;
-
opisuje proces powstawania grzybów skalnych;
-
porównuje (np. za pomocą rysunku) wydmę paraboliczną i barchan;
-
analizuje przykłady działań człowieka wzmagających rzeźbotwórczą działalność wiatru i konsekwencje tego procesu dla środowiska.
|
7. Działalność rzeźbotwórcza fal morskich. Typy wybrzeży
| -
wyjaśnia pojęcia: abrazja, nisza abrazyjna, klif, wydma, plaża, mierzeja, rafa koralowa, atol;
-
wymienia czynniki biorące udział w kształtowaniu rzeźby wybrzeży morskich;
-
wyróżnia typy wybrzeży niskich i wysokich;
-
wymienia formy utworzone w wyniku działania fal morskich na wybrzeżu niskim;
-
wymienia formy utworzone w wyniku działania fal morskich na wybrzeżu wysokim;
-
wymienia przykłady działań człowieka, które mogą ograniczyć niszczenie klifów;
-
opisuje proces powstawania raf koralowych.
| -
wyjaśnia pojęcia: platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna, wał burzowy, ławica, wybrzeża: limanowe, fiordowe, szkierowe, dalmatyńskie, riasowe;
-
charakteryzuje typy wybrzeży morskich i wskazuje ich przykłady na mapie świata;
-
analizuje zależności zachodzące między rozmieszczeniem ludności i jego działalnością gospodarczą a typem wybrzeża;
-
opisuje proces rozwoju atolu.
|
VII. ZrÓŻnicowa-nie gleb i biosfery na Ziemi
|
1. Procesy glebotwórcze
| -
wyjaśnia pojęcia: gleba, proces glebotwórczy, profil glebowy, poziom glebowy, ściółka, próchnica, poziom wymywania, poziom wmywania, skała macierzysta, typ gleby;
-
wymienia etapy procesu glebotwórczego;
-
wyróżnia główne poziomy glebowe (profil glebowy);
-
wymienia czynniki glebotwórcze;
-
wykazuje zależność między przebiegiem procesu glebotwórczego, klimatem i szatą roślinną a kształtowaniem profilu gleby;
-
wyjaśnia przyczyny erozji gleb i negatywne konsekwencje tego procesu dla gospodarczej działalności człowieka.
| -
wyjaśnia pojęcia: poziom eluwialny, poziom iluwialny;
-
omawia czynniki glebotwórcze, z uwzględnieniem czynników abiotycznych i biotycznych;
-
charakteryzuje na podstawie schematu przebieg etapów procesu glebotwórczego;
-
charakteryzuje główne procesy glebotwórcze;
-
formułuje zależność zachodzącą między klimatem i szatą roślinną a kształtowaniem profilu glebowego;
-
analizuje wpływ niszczenia naturalnej szaty roślinnej na proces hamowania procesów glebotwórczych i erozji gleby.
|
2. Zróżnicowanie gleb na kuli ziemskiej
| -
wyjaśnia pojęcia: gleby strefowe (tundrowe, bielicowe, płowe, czarnoziemy, kasztanowe, żółtoziemy i czerwonoziemy, pustynne, cynamonowe), gleby astrefowe (aluwialne, rędziny, czarne ziemie), żyzność gleby, urodzajność gleby;
-
wyróżnia typy gleb strefowych i astrefowych (śródstrefowych);
-
podaje przykłady gleb niestrefowych;
-
wskazuje na mapie świata przykładowe obszary występowania głównych typów gleb;
-
wymienia przykłady gleb o największej i najmniejszej żyzności.
| -
wyjaśnia pojęcia: gleby marzłociowe, gleby ferralitowe;
-
wyjaśnia procesy glejowe;
-
charakteryzuje główne typy gleb strefowych i astrefowych;
-
wskazuje na mapie i omawia rozmieszczenie głównych typów gleb;
-
formułuje zależność między klimatem i naturalną szatą roślinną a typem gleby;
-
wykazuje związek pomiędzy występowaniem żyznych gleb a obszarami rolniczymi i gęstością zaludnienia.
|
3. Zróżnicowanie biosfery na kuli ziemskiej
| -
wyjaśnia pojęcia: formacja roślinna (wiecznie zielony las równikowy, las monsunowy, sawanna, pustynia i półpustynia, makia, las liściasty, step, tajga, tundra), piętrowość roślinna, królestwo zoogeograficzne, endemit, epifit;
-
wyróżnia główne formacje roślinne i wskazuje je na mapie świata;
-
wymienia czynniki decydujące o zróżnicowaniu roślinności związanym z wysokością nad poziomem morza;
-
wymienia przyczyny zróżnicowania świata zwierząt na poszczególnych kontynentach;
-
wyróżnia królestwa zoogeograficzne i wskazuje ich zasięg na mapie świata;
-
wymienia przyczyny zróżnicowania warunków życia w obrębie mórz i oceanów.
| -
wyjaśnia pojęcia: sukulent, rośliny efemeryczne, kserofity, las borealny, piętro niwalne, subniwalne, alpejskie, subalpejskie, litoral, pelagial, abisal;
-
charakteryzuje cechy rozmieszczenia formacji roślinnych na świecie;
-
formułuje zależność występującą między zasięgiem formacji roślinnych a granicami stref klimatycznych i pięter klimatycznych w górach;
-
wykazuje związek pomiędzy cechami roślinności a warunkami środowiska naturalnego;
-
charakteryzuje krainy geograficzne, wymieniając wybrane gatunki zwierząt;
-
opisuje cechy środowisk: litoralu, pelagialu, abisalu, wskazując dominujące w nich gromady roślin i zwierząt.
|
4. Powiązania między elementami środowiska geograficznego
| -
wykazuje symetryczność stref klimatyczno-roślinno-glebowych względem równika;
-
przedstawia powiązania między elementami środowiska: klimatem, szatą roślinną i typem gleby;
-
wyróżnia strefy klimatyczno-roślinno-glebowe na Ziemi i wskazuje na mapie obszary ich występowania.
| -
charakteryzuje strefy klimatyczno-roślinno-glebowe na Ziemi, analizuje ich rozmieszczenie na kuli ziemskiej;
-
ocenia nadrzędną rolę klimatu w tworzeniu strefowego zróżnicowania krajobrazu;
-
analizuje związki i zależności przyczynowo-skutkowe w różnych strefach klimatycznych.
|
5. Środowisko przyrodnicze a działalność człowieka
| -
wyjaśnia pojęcia: antropopresja, dziura ozonowa, efekt cieplarniany, kwaśne deszcze, smog, lej depresyjny, eutrofizacja;
-
opisuje przykłady zmian w środowisku naturalnym wywołane działalnością człowieka;
-
na podstawie schematu opisuje przyczyny i skutki efektu cieplarnianego;
-
wyjaśnia przyczyny eutrofizacji wód jezior i mórz;
-
wymienia przyczyny zanikania warstwy ozonowej;
-
wyróżnia zmiany w litosferze wywołane działalnością człowieka;
-
wymienia zasady zrównoważonego rozwoju.
| -
analizuje przyczyny decydujące o zróżnicowaniu udziału obszarów chronionych w powierzchni wybranych krajów świata;
-
opisuje przykłady zmian w środowisku naturalnym własnego regionu wywołane działalnością człowieka;
-
proponuje działania prowadzące do poprawy stanu środowiska przyrodniczego na świecie.
|
LAN WYNIKOWY: GEOGRAFIA FIZYCZNA – POZIOM ROZSZERZONY KL.I