Proso panicum miliaceum

Kierunki hodowli odmian

• 
  Nie dąży się do dokładnego wyrównania populacji w ramach odmian. Utrzymuje się tu zróżnicowanie typów, dzięki którym można zapewnić wyższy plon. Rośliny nierówne uzupełniają się, wypełniają całą powierzchnię, luki.
  
• 
  Dąży się do:
  
  1. 
     Szybkiego odrastania po skoszeniu,
     
  2. 
     Tworzenia dużej rozety liściowej, by siano było lepsze jakościowo,
     
  3. 
     By miało szyjkę korzeniową osłoniętą przed zimą.
     
• 
  Odmiany diploidalne i tetraploidalne (wyższy plon, większy wysiew [większe nasiona]).
  
• 
  Odporność na niektóre choroby grzybowe – antraknoza, wertycylioza, pleśń pylnikowa, mączniak.
  
• 
  Najwięcej odmian u koniczyny czerwonej (powyżej 20 odmian)
  

kilkanaście – lucerna siewna i mieszańcowa

lucerna – więcej odmian obcych

koniczyna – większość to odmiany PL

1. 
   Stanowisko w zmianowaniu:
   
   1. 
      W 1-szym roku rozwijają się bardzo wolno i nie dają pełnego plonu. By zapewnić plon i zapobiec zachwaszczeniu często wysiewa się je w roślinę ochronną. Zajmuje ona stanowisko takie, jak roślina ochronna.
      

• 
  Krótki okres wegetacyjny,
  
• 
  Słabsze listnienie, by nie zacieniała,
  
• 
  Mniejsze potrzeby wodne i pokarmowe,
  
• 
  Najczęściej są to zbożowe:
  

Inne gatunki zbożowe – ale one bardziej zacieniają. Najgorsze to owies i pszenica – trzeba je zbierać wcześniej na kiszonkę, by odsłonić motylkowe.

Dobre jest żyto – nostrzyk, seradela.

Gorsze od jarych są ozime, bo gleba jest inaczej uprawiona i trzeba zwiększyć normę wysiewu, są straty nasion, giną one w liściach.

Stanowisko jak dla zbóż, przeważnie po okopowych, gdy w jarą, ozimą – to dalsze.

1. 
   W siewie czystym – po okopowych, bo łatwo się zachwaszczają, stanowisko zasobne w N i resztki korzeniowe, ale trudne do uprawy (wysuszone i wysiewa się rośliny jare, późnego siewu np. kukurydza, aby rozłożyły resztki korzeniowe)
   
1. 
   Uprawa roli – jak dla zbóż i dokładne doprawienie i wyrównanie gleby przed siewem (drobne nasiona). Przed zima głęboka orka.
   

1. 
   w roku siewu
   
   1. 
      wsiewka w zbożowe – nawożenie fosforowo potasowe, jak dla zbóż, a azotowe zmniejszone o ⅓ lub ½ (zbożowa musi być trochę słabsza, by jej nie zagłuszyć).
      
   2. 
      Siew czysty
      

~ 80 ÷ 120 kg/ha K₂O

~ 20 ÷ 25 kg N/ha – dawka startowa N przed siewem

1. 
   mieszanka z trawami – można dać ~ 50 kg N/ha
   
1. 
   w latach użytkowania
   
   1. 
      Siew czysty – nawożenie tylko fosforowo – potasowe; dawki podobne jak w roku siewu; wczesną wiosną lub po skoszeniu I pokosu
      
      1. 
         trzeba zabronować skośnie do rzędów
         
      2. 
         N nie stosujemy
         
   2. 
      Mieszanki z trawami
      

3. 
   Materiał siewny
   

• 
  bardzo dobry
  
• 
  z ostatniego zbioru
  
• 
  stary rozpoznaje się po stęchłym zapachu i ciemniejszym zabarwieniu
  
• 
  kwalifikowany, znana zdolność kiełkowania
  
• 
  czystość nasion – bez domieszek nasion chwastów (zwykle babki lancetowatej lub kanianki). Trzeba dbać o oczyszczaniu plantacji nasiennej. Środki chemiczne (desykanty) wypalają miejsca z chwastami.
  

4. 
   Siew
   

• 
  Wczesnowiosenny – te, które znoszą bardzo dobrze przymrozki; III – koniczyna czerwona + szwedzka, lucerna, esparceta (do połowy IV)
  

Można siać w zbożową jarą / ozimą, w siewie czystym

W zbożową ozimą / jarą – koniczyna (zawsze!!!); dobrze znosi zacienianie i ugniatanie szyjki korzeniowej (ma to miejsce w czasie zbioru kombajnem rośliny ochronnej).

W zbożową lub w siewie czystym – lucerna; nie znosi ugniatania szyjki korzeniowej i potrzebuje naświetlenia (dla niej jest wskazany siew czysty). W praktyce, ze względów ekonomicznych (plon w roku siewu + zachwaszczenie w roku siewu) – stosuje się oba sposoby.

Najpierw zbożową (zboża głębszy siew), później odrębnym objazdem siewnika motylkowa (siew jednoczesny, ale oddzielny). Nie miesza się nasion, bo motylkowe wymagają płytszego przykrycia, następuje utrząsanie i segregacja nasion w skrzyni – wysiew może być nierównomierny (inne wielkości nasion i wpadają w jednym rzędzie). Siew jest prymitywny – często wsiewa się ręcznie rzutowo, w momencie bezwietrznym (rano, w nocy). W rejonach wilgotnych zaleca się opóźnione wsiewanie w zbożową – w fazie listnienia, by przy tej wilgotności motylkowa do zbioru zbożowej nie przerosła nadmiernie i by nie utrudniała jej zbioru.

• 
  Wczesnoletni – tylko dla lucerny, tylko w siewie czystym VI / VII
  
• 
  Późnoletni = wczesnojesienny – VIII / IX – inkarnatka
  

• 
  Czy siew czysty czy wsiewka w ochronną – zwiększa się o ok. 10%
  
• 
  Czy siew w czystej monokulturze czy z trawą – ok. 50% motylkowej i 50% traw
  

• 
  Koniczyna biała, szwedzka, komonica zwyczajna  6 ÷ 8 kg/ha
  
• 
  Koniczyna perska  8 ÷ 10 kg/ha
  
• 
  Koniczyna czerwona, lucerna mieszańcowa, siewna i chmielowa  12 ÷ 15 kg/ha (+przelot)
  
• 
  Inkarnatka  20 ÷ 25 kg/ha
  
• 
  Seradela (wysiew części strąka)  30 ÷ 35 kg/ha, 1 nasionko w 1 segmencie (~lucerna)
  
• 
  Esparceta (wysiew 1-nasiennego strąka)  30 ÷ 50 kg/ha
  

Uprawa roślin na nasiona – rzadszy siew (zmniejszyć wysiew do 1/3 (max ½) wysiewu na zielonkę). Wysiew po ~ 10 kg (8) każdej z 2 roślin.

Mieszanka z trawami – łączy się z kostrzewą łąkową (wilgotne tereny), kupkówką, tymotką (ostrzejsze zimy). Gdy udział trawy ma być większy (zwiększamy nawożenie N w następnych latach)  15 kg traw, 8 ÷ 10 kg motylkowych.
Rozstawa – taka jak dla zbóż (gdy jako wsiewka); najlepiej 15 ÷ 20 cm.
Głębokość przykrycia – dla drobnonasiennych pole bdb wyrównane (0,5 ÷ 1,0 cm głębokość przykrycia); dla np. esparcety / seradeli 2 ÷ 3 cm przykrycia.

Wsiewka  zbożowe o 1/3 wysiew mniejszy (by nie zagłuszały motylkowej).

1. 
   Siew czysty – gdy gleba zaskorupiała (bardzo lekka brona skośnie do rzędów), chwasty łatwo zagłuszają motylkowe (wolno rosną) – walka chemiczna, np. Basagram (oprysk w 3 fazie liści roślin motylkowych); potem  przykoszenie chwastów nad małymi jeszcze motylkowymi (kosą, pracochłonne, może być stosowane bez uprzedniej ochrony chemicznej).
   
2. 
   Wsiewka – lekkie brona na glebę zaskorupiałą; chwasty trochę zagłuszone zboża, można stosować Dicoherb, Barox, Chwastox Extra.
   

• 
  Bronowanie broną ciężką / średnią wiosną przed ruszeniem wegetacji (pobudzenie roślin do rozwoju + niszczenie skorupy); można powtórzyć po zejściu pokosów.
  
• 
  Z bronowaniem wiosennym łączy się nawożenie potasowo fosforowe.
  
  1. 
     Nie należy bronować roślin tworzących pędy płożące (koniczyna biała, niektóre formy lucerny chmielowej i komonicy); rośliny te dobrze jest przywałować – wał gładki jesienią dla dociśnięcia pędów do gleby (lepsze ukorzenianie i zimowanie).
     

1. 
   Siew czysty –
   

2. 
   Wsiewka – najpierw kosi się zbożową; zbiór w dojrzałości pełnej na ziarno (np. jęczmień) – roślina mniej odpowiednia do wsiewek (bogate listnienie + dłuższa wegetacja), np. owies – skosić na kiszonkę w dojrzałości mlecznej.
   

Gdy dobry plon – ścierniankę

• 
  Lucerny – tylko kosić (nie znosi ugniatania szyjki korzeniowej); kosić wcześniej, by odrosła trochę przed zimą.
  

Ściernianka koniczyny – kosić lub wypasać. Koniczyna – korzystne dla niej wypasanie (wgniatanie szyjki korzeniowej – lepiej zimuje) przy umiarkowanie wilgotnej glebie. Dla bydła jest to zabieg ryzykowny - koniczyna powoduje bardzo łatwo wzdęcia (śmiertelne głównie przy wietrznej pogodzie i gdy rośliny są wilgotne).

• 
  Koniczyna czerwona – 2 pełne pokosy (dopuszczone do początku kwitnienia); wysoki plon dobrej jakości;
  

Na susz przemysłowy (głównie lucerna) – w czasie pąkowania.

• 
  Lucerna – 3 ÷ 4 pokosy pełne w początku kwitnienia (pierwszy przed kwitnieniem); odrost zostawia się do zimy. Użytkuje się w zmianowaniu 3 ÷ 4 lata w pełnym użytkowaniu.
  

Dodatek traw do motylkowych przedłuża użytkowanie.

• 
  Suszenie na polu – prymitywne; koszenie, przetrząsanie, dosuszanie, składanie w kopki, dosuszanie, zbiór (wiele strat),
  
• 
  Dosuszanie na polu (zwiędnięcie i dosuszanie do 50% wody), zwożenie do stodoły, dosuszanie wentylatorami,
  
• 
  Najlepszy – robienie sianokiszonki, przywiędnięcie zielonki, zwijanie w bele z dodatkiem preparatu chemicznego (np. z bakteriami), owijanie beli w folię. Tak można przetrzymywać przez zimę i kolejno skarmiać.
  

Ciepła pogoda potrzebna do dobrego zapylenia przez owady.

• 
  Lucerna – głęboka budowa kwiatu, trudno dostają się do jego wnętrza pszczoły miodne (dostają się owady o dłuższych aparatach gębowych). Przy słonecznej pogodzie – lepszy oblot przez owady + tworzą się krótsze kwiaty.
  

W PL – często reprodukcja nasion (gł. lucerny) naszych odmian na kontraktach za granicą.

• 
  Koniczyna czerwona – znosi ostrzejsze zimy, wschód PL (klimat kontynentalny) – dobre warunki dla uprawy koniczyny czerwonej; w PL produkuje się wystarczającą ilość nasion.
  

Lucerna  10 ÷ 50 kg/ha

Koniczyna czerwona  1,5 ÷ 3,0 q/ha (do 5 ÷ 6 q/ha – db plon)
Produkcja nasion

• 
  Z plantacji paszowych,
  
• 
  Ze specjalnych plantacji nasiennych.
  

Plantacje – na skłonie południowym (na stokach) w rejonach wschodniej PL dla koniczyny czerwonej, środkowa PL dla lucerny.

Na nasiona najlepiej zostawić 2-gi pokos po skoszeniu pokosu 1-go. 2-gi pokos kwitnie w pełni lata (wcześniej skosić pokos pierwszy), stwarza to lepsze warunki dla kwitnienia i rozwoju generatywnego.
Bez skoszenia 1-go pokosu – zakwitnie we wrześniu.

1-wszy pokos nigdy obficie nie kwitnie, ale zdąży już wylegać  dlatego trzeba go kosić.

• 
  Niszczenie kanianki – preparaty chemiczne (desykanty w mocniejszych dawkach; np. Reglone, Basta – na kaniankę, babkę lancetowatą),
  
• 
  Szkodniki – trudne zwalczanie; preparaty krótko działające i szybko rozkładające się (wieczorem)
  

Pędruś koniczynowy

Ziołomirek zmienny (lucerna)

Paciornica lucernianka (lucerna)

• 
  Choroby – pleśń pylnikowa (koniczyna), wertycilioza (na starszej lucernie),
  
  • 
    Zaprawianie nasion – profilaktyka,
    
  • 
    Stanowisko – odpowiednie, odchwaszczone, wolne od szkodników.
    

• 
  Trudno zasychają = wymagają przed zbiorem desykacji (Reglone, Basta) – w przypadku, gdy 80% główek koniczyny jest brunatnych lub gdy strąki lucerny ciemnieją.,
  
• 
  Oprysk, 7 dni zasychnia  zbiór kombajnem odpowiednio uszczelnionym i wyregulowanym ciasno zespołem młócącym. Omłot na polu przy pogodzie wyjątkowo suchej – najbardziej wczesnym popołudniem (koniec VIII /pierwsza połowa IX),
  
• 
  Po wymłóceniu masę dosuszyć:
  
  • 
    U koniczyny – strąki (rozbite główki kwiatowe) + liście suche + łodygi,
    
  • 
    Lucerna – strąki + reszta,
    
• 
  Masa po dosuszeniu – wyciera się nasiona (w brukowniku), doczyszczanie (wialnie) – odpowiednio gęste sita + pęd powietrza,
  
• 
  Nie wyciera się nasion ze strąków esparcety i seradeli (zapobieganie uszkodzeniu nasion).
  

Seradela – jednoroczna, jara, często zaliczana do strączkowych. W jej przypadku notuje się bardzo duże straty nasion (strąki bardzo nierównomiernie dojrzewają – dolne strąki dojrzałe, a górne kwitną); strąki łamią się na części.

• 
  Rzepak ozimy
  
• 
  Rzepak jary
  
• 
  Rzepik ozimy
  
• 
  Gorczyca biała
  
• 
  Gorczyca sarepska
  
• 
  Gorczyca czarna
  
• 
  Katran (kapusta) abisyński
  
• 
  Mak
  
• 
  Słonecznik
  
• 
  Len oleisty
  
• 
  Lnianka siewna
  

• 
  Bawełna – oleista i włóknista
  
• 
  Soja
  
• 
  Orzech ziemny
  
• 
  Sezam
  
• 
  Oliwki
  
• 
  Palma kokosowa
  

Gorczyca biała – całe nasiona używane do marynat.

Mak – Papaveraceae

Słonecznik, krokosz barwierski – asteraceae

Dynia oleista (nasiona nie mają tej grubszej łupiny) – Cucurbitaceae, dyniowate

Len Linum – Linaceae, lnowate; roślina włóknista

70% tłuszcze roślinne, z czego:

70% z roślin 1-rocznych

30% z roślin wieloletnich

30% tłuszcze zwierzęce
Rośliny 1-roczne – oleje (nie ucz się % ☺):

• 
  Sojowy 42%
  
• 
  Słonecznikowy 16%
  
• 
  Rzepakowy 13%
  
• 
  Bawełniany 11%
  
• 
  Arachidowy 10%
  
• 
  Sezam, krokosz, len, rącznik, kukurydza 10%
  

Rośliny wieloletnie – oleje (bez %)

• 
  Palmowy 75%
  
• 
  Oliwkowy 15%
  
• 
  Inne 5%
  

Rącznik pospolity Ricinus communis  Wilczomleczowate Euphorbiaceae

• 
  Duży procent oleju o specyficznych właściwościach (1 frakcja – lek rozwalniający, 2 frakcja – do smarowania urządzeń precyzyjnych, duża czystość i przyczepność = lepkość)
  

W PL ’90 Spożycie ‘93

70% tł. zwierzęce 45% tł. zwierzęce

30% tł. roślinne 55% tł. roślinne

Tłuszcze roślinne są zdrowsze – przewaga kwasów tłuszczowych nienasyconych.

Tłuszcze roślinne dzielą się na:

• 
  Stałe
  
• 
  Ciekłe
  

Tłuszcze stałe tworzą się w roślinach klimatu tropikalnego, u roślin klimatu umiarkowanego tworzą się oleje.

Tłuszcze właściwe są glicerolami kwasów tłuszczowych:

• 
  Stałe lub półstałe, w których przeważają kwasy nasycone (C_nH_2nO₂)
  
• 
  Ciekłe, czyli oleje, w których przeważają kwasy nienasycone (C_nH_2n-2(-4)(-6)O₂)
  

N
Najważniejsze dla życia człowieka

Kwas linolowy C_nH_2n-4O₂ – C­₁₈H₃₂O₂

Kwas linolenowy C_nH_2n-6O₂ – C₁₈H₃₀O₂

Szkodliwy dla życia człowieka, występuje głównie w krzyżowych

1. 
   nieschnące – o liczbie jodowej poniżej 85; jest ich mało,
   
2. 
   półschnące – o liczbie jodowej 85 ÷ 130; większość olejów jadalnych,
   
3. 
   schnące – liczba jodowa powyżej 130; do produkcji farb, pokostów, lakierów (olej lniany).
   

Najważniejszy składnik błon komórkowych; spożywany powinien być w stanie świeżym (na surowo); dużo jest go w oleju słonecznikowych (~60%), sojowym (~50%), kukurydzianym (~50%) – mają jeszcze dużo (ponad 20%) kwasu oleinowego.

Oleje te nie nadają się do smażenia.
Kwas oleinowy (witamina E)

Łatwo przyswajalny przez organizm ludzki. Najbardziej odporny na spalanie (utlenianie) w wysokiej temperaturze. Oleje te nadają się dobrze do smażenia.

Dużo go w oleju rzepakowym (~60%), arachidowym (~50%) i z oliwki (~70%) – jest w nich ~20% kw. linolowego.
Kwas linolenowy

Odgrywa bardzo ważną rolę w wymianie tlenu w komórkach nerwowych, co ma szczególne znaczenie dla mózgu. Występuje głównie w soi i rzepaku.

Kwas ten ma wadę – z olejów tych przy smażeniu wydziela się bardziej intensywny zapach.
W roślinach tych występują tez kwasy nasycone (max w oleju arachidowym ~20%).
Ilość tłuszczu
Procentowa zawartość tłuszczu w nasionach zależy od:

• 
  gatunku – uwarunkowania genetyczne
  
• 
  odmiany – uwarunkowania genetyczne
  
• 
  klimatu (dłuższy okres wegetacji, ciepły klimat sprzyja gromadzeniu tłuszczu)
  
• 
  warunków uprawy
  

Wysokie nawożenie N może obniżać zawartość tłuszczu (suchy klimat też), ale N przyczynia się do wzrostu plonu (przy wysokich dawkach N można uzyskać wysoki plon tłuszczu w nasionach o małej zawartości tłuszczu).

KRZYŻOWE

1. 
   rzepak ozimy 45 ÷ 50 % (gł.47÷48)
   
2. 
   rzepak jary 44 ÷ 46 %
   
3. 
   rzepik ozimy 43 ÷ 44 %
   
4. 
   gorczyca czarna i sarepska 35 %
   
5. 
   gorczyca biała 28 ÷ 30 %
   
6. 
   lnianka ozima 40 ÷ 42 %
   
7. 
   lnianka jara 37 %
   
8. 
   katran abisyński 40 %
   
9. 
   rzodkiew oleista 44 ÷ 46 %
   

MAKOWATE

1. 
   mak 45 ÷ 45 %
   

ASTROWATE

1. 
   słonecznik 40 %
   
2. 
   dynia oleista 40 ÷ 50 %
   
3. 
   rącznik 50 ÷ 60 %
   

• 
  dostarczają oleju (do celów spożywczych, technologicznych),
  
• 
  z oleju można produkować estry (produkcja biopaliwa),
  
• 
  olej do różnych przemysłów (kosmetyki, smary),
  
• 
  produkcja na paszę zieloną (nawóz zielony lub zielonka) – rzepak, rzepik – głównie poplony ozime; jare – głównie pasza lub na przyoranie,
  
• 
  gorczyca biała, rzodkiew oleista – niektóre odmiany wydzielają do gleby substancje przeciwdziałające występowaniu mątwika buraczanego (cenna w zmianowaniu),
  
• 
  produkcja musztardy, do marynat – gorczyca biała (przyprawa; środek konserwujący).
  

Powierzchnia uprawy oleistych:

• 
  Na świecie ponad 100mln ha (130-140), w tym:
  
  • 
    soja ~ 67mln ha
    
  • 
    rzepak ~24 mln ha
    
  • 
    słonecznik ~ 15 mln ha
    

• 
  W Polsce:
  
  • 
    Powierzchnia oleistych waha się od 400 ÷ 500 tys. ha
    
  • 
    Powierzchnia rzepaku 350 ÷ 400 tys. ha, czasem nawet do 700 tys. ha (95% tej powierzchni stanowi rzepak ozimy), na rzepak jary przypada ok. 80 tys. ha
    
  • 
    Plon rzepaku 20 ÷ 22 dt/ha (ozimy 30 ÷ 40 dt/ha); jary zazwyczaj niższy plon – reaguje na suszę wiosną.