WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

-upłazów beznogich. Rośnie do długości 40 cm. Ma silnie wy­dłużone ciało, na całej długości jednakowo cienkie, średnicy ok. 1,5 cm, pozbawione zupełnie kończyn i ogona. Powierzchnię skóry pokrywają poprzeczne. głębokie bruzdy, tworzące na niej regularne, grube pierście­nie w liczbie 85 do 95 (u do­rosłych osobników). W związ­ku z tym m.p. przypomina dużą dżdżownicę. W skórze brak łu­sek. Na żuchwie występuje. tylko l rząd zębów. Oczy są lepiej wykształcone niż u in­nych marszczelcowatych. Czuł-,ki dotykowe znajdują się w pobliżu oczu. Ubarwienie ciała (z wyjątkiem bruzd) jest czar­ne o stalowym połysku, bruzdy natomiast mają barwę białawą i są dobrze widoczne. M.p. pro­wadzi ściśle lądowy i ziemny tryb życia. Ryje chodniki w ziemi lub przebywa pod grubą warstwą ściółki leśrifej. Zamie­szkuje tereny wilgotne w po­bliżu wód płynących. Żywi się przeważnie mrówkami i termi-tami. Samica składa ok. 5 jaj w wygrzebanych przez siebie jamkach w ziemi. Duże komór­ki jajowe owalnego kształtu mają wymiary 8,5X10 mm, są sklejone ze sobą galaretowatą substancją. Samica opiekuje się jajami, owija się wokół nich i pozostaje w tej pozycji aż do wylęgu kijanek. Zapłodnie­nie jaj jest wewnętrzne, od­bywa się za pomocą narządu konulacvinpen. a ich rny.wói

przedstawia się podobnie jak u innych marszczelcowatych (->4usecznik lepki). M.p. wy­stępują w Ameryce Po­łudniowej — w Brazylii, Ekwadorze, Peru i Gujanie (Tabl. VII/1).

Matamata

zbiornika wodnego. Poza zjadają żaby i kijanki. W;

tek ciemnego ubarwienia, U nych wyrostków skórnych O pokrycia karapaksu warst glonów są zupełnie do ż6 niepodobne i w wodzie ni& strzegalne. Upodobniają się sterty butwiejących liści. C ryba zbliży się , do głowy wówczas żółw gwałtownym chem otwiera szeroki pi ryba zaś bezwładnie do n wpada wciągnięta ssącym dem wody, wywołanym ruc pyska. M. występują na nocnych obszarach Amer:

Południowej — w Brazylii, C Janie oraz w rzekach Wenez eli, w których są dość pos lite.

właściwość anatomiczną, mi nowicie ogromny przerost gr< czołów jadowych. W związł z tym nie mieszczą się one-normalnym swoim miejscu, w głowie za oczami, nad goi szczęką, lecz sięgają w g jamy ciała aż do 1/3 długoi tułowia. Powoduje to zmiął w układzie narządów wewn trznych, w tym znaczne prz sunięcie serca ku tyłowi cia;

M. należy do bardzo jado'ł tych węży, szczególnie nieb' piecznych dla człowieka, p) czym skład chemiczny jadu n jest dokładnie znany. Wkrót< po ukąszeniu człowiek odczi wa lokalny silny ból, nastęi nie pojawiają się zaburzeni oddechowe i równowagi, wres;

cię utrata przytomności

ny, nocny oraz skryty tryb ży­cia i w związku z tym ukąsze­nia człowieka należą do rzad­kości. Jest gatunkiem jajoży-worodnym. M. występuje w południowo-wschodniej Azji.

mokasyn błotny (Agkistrodon piscworus) — gatunek gada z rodziny -»-grzechotnikowatych. Ma ubarwienie grzbietu czarne lub ciemnobrązowe, bez dese­nia. Młode osobniki są brązowe z poprzecznymi, ciemnymi pla­mami na grzbiecie. Podobnie jak wszystkie mokasyny nie posiada grzechotki. M.b. za­mieszkuje tereny podmokłe, moczarowate i bagniste; spo­tyka się go również nad brze­gami rzek i strumieni. W wo­dzie, w której świetnie pływa i nurkuje, często czatuje na zdobycz. Żywi się przede wszystkim rybami, a prócz te­go pożera wszelkie małe krę­gowce, jak żaby, jaszczurki, węże, ptaki i niewielkie ssaki. Zjada również padlinę, zwła­szcza martwe ryby, w tym od­padki rybne wyrzucane przez rybaków oraz ryby porzucone przypadkiem przez ptaki wod­ne. Samica rodzi 5 do 15 mło­dych długości 15 do 30 cm. Samce często odbywają walki godowe w wodzie, wychylając z niej głowy i przednie odcin­ki tułowia. M.b. są agresywne i bardzo jadowite. Występują na południowo-wschodnich ob­szarach Ameryki Północnej.

mokasyn dalekowschodni (Ag-kistrodon halys) — gatunek ga­da z rodziny —>-grzechotniko-watych. Rośnie do długości

1.9. m Ą/To ntMan^orno cynrn-

brązowe z licznymi poprzecz­nymi, nieregularnymi, żółtymi, paskami, czarno obramowany-

Mokasyn dalekowschodni

mi. Między nimi widnieją ciem­ne plamy z jasnymi otoczkami. M.d. podobny jest z kształtu ciała, a zwłaszcza z kanciastej, z przodu zwężonej, a z tyłu silnie rozszerzonej głowy, do żmii. Zamieszkuje rozmaite środowiska ekologiczne, głów­nie stepy i półpustynie, a na dalekowschodnich obszarach Azji żyje również w lasach. W górach spotyka go się aż do granicy wiecznego śniegu. Jesz­cze na wysokości 4000 m n.p.m. jest dość liczny. Przebywa tu wśród głazów i skalnych ru­mowisk. Na nizinach, podobnie jak żmija, prowadzi nocny tryb życia, wysoko zaś w gó­rach staje się aktywny i żeruje w późnych godzinach popołud­niowych i porannych, w połud­nie natomiast wygrzewa się na słońcu. M.d. ukrywa się w no­rach gryzoni, pod kamieniami lub w szczelinach skalnych. Żywi się głównie gryzoniami, a poza tym żabami, jaszczur­kami, wężami, pisklętami i ja­jami ptaków. Samica rodzi do 12 młodych długości 15 do 20 cm. Dla człowieka ukąsze­nia m.d. są szczególnie niebez­pieczne w przypadku pokąsa­nia tułowia lub głowy. Dla zwierząt nawet tak dużych jak owce, kozy i konie ukąszenia tego węża są przeważnie śmier­telne. W niektórych latach w centralnej Azji setki koni pa-rima ofiara m.d.. stad budzą

mokasyn gładki

mussurana

one postrach wśród pasterzy. M.d. występują w całej środ­kowej Azji, od pogranicza z Europą na zachodzie aż po Ja­ponię i Tajwan na wschodzie.

•'?

mokasyn gładki (Agkistrodon rhodostoma) — gatunek gada z rodziny -»-grzechotnikowa-tych. Rośnie do długości 85 cm. Charakteryzuje go brak żebe­rek na łuskach tułowia, w związku z czym powierzchnia ciała jest zupełnie gładka. M.g. ma ubarwienie grzbietu jasno-czerwonobrązowe z 2 rzędami trójkątnych, brązowych plam z białymi i czarnymi obwódka­mi. Żyje na wilgotnych, a na­wet bagnistych obszarach, na polach ryżowych i terenach innych upraw rolnych. Żywi się głównie małymi gryzoniami oraz żabami. M.g. jest jajorod-ny. Samica składa 10 do 30 jaj do przygotowanego przez sie­bie gniazda i opiekuje się nimi aż do wylęgu młodych. Śmier­telne przypadki pokąsań czło­wieka przez m.g. nie są znane. M.g. występują na Półwyspie Indochińskim, na Sumatrze, Jawie oraz w Indonezji.

mokasyn himalajski (Agkistro­don himalayanu,s) — gatunek gada z rodziny ->grzechotniko-watych. Rośnie do długości kilkudziesięciu centymetrów. Samica rodzi młode. M.h. żyje w górach; znajdowano go na­wet na wysokości ok. 4900 m n.p.m. Należy do nielicznych gatunków gadów występują­cych na tak znacznej wysoko­ści nad poziomem morza i przystosowanych do życia w skrajnie surowych warunkach klimatycznych. M.h. zamiesz­kuje w środkowej Azji zachod­nią część Himalajów.

mokasyn miedzioglewiec (Ag-kistradan. coTitortri.-rt — oat.n-

nek gada z rodziny ->-grzech nikowatych. Rośnie do długc l m. Ubarwienie jego grzbi jest żółtawobrązowe lub cz

Mokasyn nuedzloglowiec

wonawe, z poprzecznymi, cz wonobrunatnymi, ciemno rzężonymi pręgami, zwężon na środku grzbietu, a znać rozszerzonymi na bokach tuło wia. Grzbietowa powierzchni) głowy ma barwę czerwono miedzianą, brzuch — żółtawi lub różową, plamistą. M.m. za| mieszkuje różne środowiska, 1 tym lasy liściaste, łąki, past wiska, pola uprawne, sady ora tereny pagórkowate o glebac] częściowo kamienistych. Żyw się małymi gryzoniami i róż maitymi owadami oraz ich gal sienicami. Na wiosnę odbywa gody, podczas których samca toczą między sobą swoista walki — tańce o samicę. Pod koniec lata samice rodzą po 9 do 6 młodych. M.m. jest naj-i pospolitszym jadowitym wę-i żem Ameryki Północnej. Ze względu na jego liczebność^ szerokie rozprzestrzenienie orazj występowanie w różnych śro-^ dowiskach ukąszenia ludzij przez niego często się zdarzajął Ukąszenia tego małego grze-j chodnika, aczkolwiek bardzoj bolesne, nie zagrażają jednaki życiu dorosłego człowieka. M.m.|

dowie i może w niej żyć nie-[{iedy nawet ponad 20 lat. Wy­stępuje na wschodnich i połud-niowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej.

moloch, moloch straszliwy (Mo-loch horridus) — gatunek gada z rodziny ->.agam. Rośnie do długości 22 cm. Jego ogon jest nieco mniejszy od połowy dłu­gości ciała. Ma małą głowę, szyję wyraźnie wyodrębnioną, tułów szeroki, rozpłaszczony, ogon na przekroju okrągły. Cała grzbietowa powierzchnia ciała m., w tym odnóża i ogon, najeżona jest różnej wielkości, ostrymi, w rozmaitych kierun­kach powyginanymi, rogowymi kolcami. Największe z nich u-kładają się wzdłuż środkowej linii grzbietu, nad oczami oraz na bokach głowy i tułowia.

-^W Moloch straszliwy

Prócz nich duże, wysokie i o-stro zakończone rogowe naroś-^ w postaci garbów pokrywa­ją sklepienie głowy, szyję i od­cinek krzyżowy. W gęstwinie kolców, cierni i rogowych gu­zów trudno jest w pierwszej chwili rozpoznać kształty tej Jaszczurki. M. ma ubarwienie Przeważnie jasnobrązowe lub rdzawe, z ciemnymi plamami, wożonymi symetrycznie wzdłuż Sfzbietu. Zamieszkuje wyłącz­nie tereny pokryte luźnymi

piaskami i prowadzi naziemny oraz dzienny tryb życia. W razie niebezpieczeństwa zagrze-buje się płytko w piasku lub kryje się w naturalnych ziem­nych zakamarkach. Głównym jego pokarmem są mrówki, których pożera ogromne ilości. Jednorazowo może ich zjeść ok. 1500 sztuk. Ta specjalizacja po­karmowa uniemożliwia hodow­lę m. w warunkach sztucznych. M. występują w południowej i zachodniej Australii.

cje te docierają do nat węchowego, wyścielaj ściany kieszonek (po wci? ciu języka do pyska, jegoil dwojone końce przyleg;

ujść n.J.). U ->7,olwi org jest mały i słabo wyks ny, w przeciwieństwie do > szczurek, a zwłaszcza -mi u których rozdwojony na cu język jest szczególnie'1 chliwy. U -^-krokodyli na ten nie występuje. N.J. st wi urządzenie dodatkowe sprawniające na ogół do rozwinięty zmysł węchu dów, którego receptory dują się także w jamie wej. Stąd jaszczurki i mają znacznie lepszy od ir gadów zmysł węchu, poz\ jacy im tropić niewidoczną! nich ofiarę, doskonale ro;

znawać pokarm, wrogów' osobniki płci odmiennej.

zmysłowy występujący u larw płazów i u niektód płazów dorosłych. Reagujej na ruch wody. U -upłazów! stępuje w postaci otwara na zewnątrz, oddzielnych, k| kowatych zagłębień w sk6J zwanych neuromastami. Kq ułożone są wzdłuż obu bolj ciała, tworząc pojedyncze'] nie, ciągnące się od głowy¹;

do końca ogona. U płazów] jedyncze kubki składają si kilku właściwych koma czuciowych. Komórki te n kształt gruszkowaty i zat czone są pręcikami czucio mi, sterczącymi do wnę kubka wypełnionego wód płaza przebywającego w dowisku wodnym. Komd czuciowe otaczają komo zrębowe, pozbawione pręciki

jest od reszty komórek naskór­ka niskim kołnierzem, będą­cym tworem tegoż naskórka. Komórki czuciowe oplata gę­sta sieć włókien nerwowych, których ośrodek znajduje się w mózgu, w tzw. wzgórku słu­chowym. Zarówno u larw, jak i u dorosłych -upłazów ogonia­stych, prowadzących lądowy tryb życia, n.l.b. ma podobną budowę, różni się zaś tym, że u okazów dorosłych kubki są głębsze i komórki czuciowe są bardziej ukryte w skórze niż u form larwalnych. Natomiast w okresie godów, kiedy doro­słe płazy ogoniaste przebywają w wodzie, kubki ich n.l.b. spły­cają się, dzięki czemu łatwiej wnika do nich woda. Dla form dorosłych znajdujących się na lądzie n.l.b. nie ma żadnego znaczenia. N.l.b. jest dobrze wykształcony u larw wszyst­kich płazów oraz u dorosłych płazów ogoniastych, natomiast brak go u dorosłych -upłazów bezogonowych. Wyjątek pod tym względem stanowi afry­kański płaz bezogonowy -opla­tana, który prowadzi ściśle wodny tryb życia. N.l.b. po­zwala wyczuwać prądy oraz wszelkie drgania wody (co umożliwia pełną orientację w środowisku wodnym nawet Przy słabej widoczności, np. w mętnej wodzie lub w nocy), pozwala zauważyć poruszającą się zdobycz, zbliżanie się jakie­goś zwierzęcia lub ominąć nie­widoczną przeszkodę.

narząd policzkowy, jamka po-uczkowa, oko termiczne — na-^ąd zmysłu termicznego wy-^ępujący wyłącznie u węży ^z rodziny -ogrzechotnikowa-tych. N.p. jest narządem pa-^ystym i ma postać silnie Wgłębionej jamki lub krótkiej "ruzdy. Twory te położone są Po obu stronach głowy, między

otworem nosowym a okiem. Dno jamki pokrywa błona, do której dochodzą liczne zakoń­czenia nerwowe. Działanie n.p. polega na odbieraniu promie­niowania cieipnego (podczer­wonego), którego źródłem jest ciało jakiegoś małego ssaka. Dzięki n.p. grzechotnik w ciem­nościach nocnych (lub sztucz­nie oślepiony) nieomylnie od­najduje ofiarę, mimo że jej nie dostrzega wzrokiem. Narząd ten jest wyraźną cechą adap­tacyjną, umożliwiającą spraw­ne zdobywanie pokarmu w cza­sie nocnych łowów.

czyn, a na krótko przed opu­szczeniem osłon jajowych przez młodą larwę. Po wykluciu się kijanki z osłon gajowych n.R. osiąga maksymalną wielkość, z chwilą zaś wykształcenia się przednich odnóży zostaje cał­kowicie zresorbowany i znika bez śladu. Zatem pełny rozwój n.R. przypada na okres, w któ­rym przednie odnóża kijanki znajdują się dopiero w stadium morfologicznego różnicowania, a resorpcja następuje wówczas, gdy przednie odnóża larwy za­czynają funkcjonować. N.R. służy młodej kijance, nie umie­jącej jeszcze sprawnie pływać i nie mającej odnóży, do przy­klejania się do różnych przed­miotów, przede wszystkim do pędów roślin wodnych, w ak­warium zaś nawet do powierz­chni szyb. Przyklejanie to na­stępuje dzięki lepkiemu śluzo­wi, jaki pokrywa maczugowate końce n.R. Dzięki n.R. kijanka może zaczepić się nad dnem zbiornika wodnego, na którym zwykle panują gorsze warunki bytu — brak światła, niższa temperatura wody, mniejsza ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie (pochłanianego przez rozkład nagromadzonej materii organicznej) — oraz gdzie czy­ha znacznie większa liczba wrogów. Ponadto n.R. uzupeł­nia oddechową funkcję skrzeli (gdy są one jeszcze słabo roz­winięte) oraz pełni rolę rów­noważników umożliwiających kijance lepsze utrzymywanie równowagi zarówno w czasie jej ruchu, jak i chwilowego po­bytu na powierzchni dna.

narządy gwiaździste ->-grzbie-toród amerykański.

narządy słuchu i równowagi gadów. U większości gadów n.s. i r. są dobrze rozwinięte i wykazują szereg cech adap­tacyjnych do warunków śi wiska lądowego. Składają;;

z ucha środkowego i wev' trznego. Ucho zewnętrzne stępuje jedynie u ->-krokoi Otwór ucha środkowego pr krywa od zewnątrz błona i benkowa, za którą znajdujej jama bębenkowa połączeni gardzielą za pośrednictw trąbki słuchowej, czyli pi wodu Eustachiusza. W jai bębenkowej występuje kos słuchowa (stapes) w post pręcika kostnego, który pr rasta jednym końcem do t ny bębenkowej, drugim końcem przylega do błony < graniczającej ucho środko od wewnętrznego. Ucho \ wnętrzne (obejmujące narzs zmysłu słuchu, jak i równon gi) mieści się w tzw. błędnil błoniastym, otoczonym puszl kostną. Najbardziej istotnył składnikami błędnika są po! czone ze sobą 3 kanały półK listę oraz przewód i woreczi endolimfatyczny. Wypełnić! są one endolimfą, wewnętrzi zaś ich ściany wyścielają k mórki zmysłowe. Fale glosom rozchodzące się w powietr wprawiają w drganie bło bębenkową, która przekazi je za pośrednictwem kolumie ki słuchowej do przestrzeni ( rylimfatycznej, otaczającej cho wewnętrzne i wypełnior perylimfą. Z kolei drgania f rylimfy przekazywane są ścii nie błędnika, ta zaś powoduj] drgania endolimfy. W końc drgania te, przechwytywari przez odpowiednie słuchowca komórki zmysłowe, dochod;^| za pośrednictwem nerwów 4^^ odpowiedniego ośrodka w mól gu, gdzie rejestrowane są J postaci wrażeń głosowych. Pod łożem odczucia braku równej wagi wynikającego ze zmiana położenia ciała jest nacisk er| dolimfy na jeden z 3 kanałó^

półkolistych, ustawionych względem siebie pod kątem prostym. Nacisk ten powoduje podrażnienie odpowiednich za­kończeń nerwowych przekazy­wane do ośrodka w mózgu, co wywołuje określone reakcje ruchowe, umożliwiające powrót ciała do położenia równo­wagi. U -»-żółwi, -Aatterii i u

->-węży brak ucha środkowego (błony i jamy bębenkowej), a jako pozostałość ucha środko­wego występuje jedynie ko­lumienka słuchowa. Gady te są głuche.

-upłazów ogoniastych, -upła­zów beznogich oraz u niektó­rych niżej uorganizowanych

-upłazów bezogonowych (np. u

->-kumaków i ->-grzebiuszkowa-tych) brak też ucha środkowe­go (błony bębenkowej, jamy bębenkowej i kostki słucho­wej). W związku z tym płazy te są prawdopodobnie głuche. U płazów ogoniastych i bezno­gich jest to zrozumiałe, gdyż płazy te głosu nie wydają, jed­nak u pozostałych, wymienio­nych wyżej płazów trudno to wyjaśnić, wydają one bowiem, zwłaszcza podczas godów, cha­rakterystyczne głosy. U prze­ważającej większości płazów bezogonowych występuje dob­rze rozwinięte ucho środkowe, przystosowane do warunków lądowego środowiska. Ucho środkowe składa się m.in. z błony bębenkowej kształtu ko­listego, rzadziej owalnego. Wielkość błony bębenkowej oraz jej widoczność jest roz­maita; u niektórych gatunków trudno ją zauważyć. W skład ucha środkowego wchodzi rów­nież obszerna jama bębenkowa, łącząca się z gardzielą przewo­dem Eustachiusza, oraz jedna

kostka słuchowa, przylegająca jednym końcem do błony bę­benkowej, drugim zaś — do błony zasłaniającej otwór jamy błędnika. U wszystkich płazów uszy wewnętrzne (w tym na­rządy równowagi) są dobrze rozwinięte. Poza drobnymi szczegółami mają one budowę analogiczną do budowy uszu wewnętrznych pozostałych krę­gowców, w tym również ga­dów. Kijanki płazów nie mają uszu środkowych tylko uszy wewnętrzne. Zob. też: narządy słuchu i równowagi gadów.

narządy wzroku gadów. U

większości —>-gadów oczy są dobrze wykształcone i (podob­nie jak u wszystkich kręgow­ców) zawierają twardówkę przechodzącą na przedzie oka w przezroczystą rogówkę, le­żącą pod nią naczyniówkę przechodzącą w tęczówkę oraz siatkówkę zawierającą czopki i pręciki będące komórkami zmysłowymi wrażliwymi na światło. Siatkówka wyściela od wewnątrz dno i boki gałki ocz­nej. Otwór w tęczówce — źre­nica — ma rozmaity kształt, np. okrągły, owalny, poziomo lub pionowo szparowaty, po­wycinany, nieregularny itp. W tyle za nią znajduje się dobrze wykształcona soczewka, Ako-modacja odbywa się zarówno przez zmianę położenia soczew­ki względem siatkówki, jak i przez zmianę kształtu soczew­ki. Do dna obu gałek ocznych i do siatkówki wnikają nerwy wzrokowe. Tak jak u innych kręgowców, wnętrze gałki ocz­nej wypełnia półpłynna, prze­zroczysta substancja, zwana ciałem szklistym. W oczach nie­których gadów, w miejscu przejścia twardówki w rogów­kę, znajduje się pierścień ko­stny złożony z 14 małych, re­gularnych, płaskich kostek