WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

tunki roślinożerne. Większość a. składa jaja, pozostałe są jajożyworodne. Charakterysty­czną właściwością a. i ->-leg-wanów jest “kiwanie" głową. Odruch ten, wywoływany roz­maitymi czynnikami, oznacza podniecenie jaszczurki. W ten sposób “kłaniają" się samce rywalizujące o samicę, spoty­kające się osobniki płci od­miennej, wreszcie a. czymś zaniepokojone. A. występują wyłącznie na kontynentach Starego Świata, mianowicie w południowo-wschodniej Euro­pie, w Afryce, w południowo-

-zachodniej, środkowej i po-Uidniowej Azji oraz w Austra­lii. Brak ich na Madagaskarze i na Nowej Zelandii. Rodzina a. obejmuje 34 rodzaje i ok. 400 gatunków i podgatunków.

Aglypha — grupa gatunków

-••węży o różnej przynależności systematycznej, które cechuje brak zębów i gruczołów jado­wych. U węży tych zęby osa­dzone na kościach szczęko­wych i żuchwowych są raczej tej samej wielkości i nie mają żadnych urządzeń (rowków czy Kanalików) umożliwiających wprowadzenie jadu do ciała ofiary. A. obejmują wszystkie węże niejadowite.

-brzusznie spłaszczone, pokry­wają regularne bruzdy, two­rzące rodzaj obrączek. Ogon róst gruby i krótki. Krótkie, a-palczaste przednie odnóża zaopatrzone są w długie pazu­ry. Skóra pokrywa maleńkie,

szczątkowe oczy, widoczne jednak na zewnątrz z powodu jej przezroczystości. Oczami tymi a. odróżniają prawdopo­dobnie światło od ciemności. Brak błon bębenkowych, otwo­rów usznych oraz tylnych koń­czyn. A. prowadzi nocny tryb życia. Za pomocą głowy i od­nóży ryje w ziemi długie chod­niki, które zamieszkuje. Nale­ży do najrzadszych i najmniej poznanych obrączkowców. Wy­stępuje w Ameryce Środkowej na terenie Meksyku.

aksolotl — neoteniczna forma płazów z rodzaju Ambi/stomn. Zob. też: a. meksykański.

aksolotl meksykański — neo­teniczna forma meksykańskie­go płaza Ambystoma mexica-nwn z rodziny ->poprzeczno-zębnych. Osiąga długość ok. 29 cm. Zarówno osobniki mło­dociane, jak i dojrzałe płciowo wyposażone są w dobrze roz­winięte 3 pary skrzeli zewnę­trznych, odnóża oraz bocznie spłaszczoną i wysoką płetwę ogonową. Występują w 2 od­mianach barwnych. Osobniki żyjące w warunkach natural­nych mają ubarwienie grzbietu czarne, ciemnopopielate lub brązowe, z licznymi czarnymi, małymi, okrągławymi plamka­mi tworzącymi deseń marmur-kowy. W warunkach hodow­lanych obok normalnie ubar­wionych występują często oso­bniki albinotyczne, jednolicie bladoróżowe lub białawe, co jest cechą dziedziczną. Na wiosnę dorosła samica składa ok. 1000 jaj w postaci galare­towatych kłębów, bardzo po­dobnych do skrzeku naszych żab. A.m. jest płazem drapież­nym i żarłocznym. Żywi się wszelkimi małymi, wodnymi organizmami- zwierzęcymi, po­żerając również mniejsze osob-

kłampia

18

niki własnego gatunku. W ho­dowli, którą doskonale znosi, młode karmi się planktonem, dorosłym zaś podaje się wy­łącznie surowe mięso. Osobniki głodne ustawicznie się atakują i odgryzają sobie kończyny o-raz końce płetw ogonowych. A.m. występuje w naturze w stanie larwalnym i wyłącznie w Meksyku, w 2 dużych jezio­rach, w Xochimilco (o powie­rzchni 35 km²) i w mniejszym Chalco, położonych na wyso­kości 2300 m n.p.m. Jest pła­zem jadalnym, poławianym przez cały rok i sprzedawanym na targach miejskich. Poza tym stanowi cenne zwierzę la­boratoryjne o niezwykłych zdolnościach regeneracyjnych, co przejawia się w szybkim i całkowitym odrastaniu utra­conych kończyn i ogona. W warunkach hodowlanych, po­dając a.m. preparaty hormonu tarczycy, można go łatwo prze­obrazić w formę lądową. Pierwsza dokonała tego polska uczona L. Kaufmann w 1917.

melanoforów, guanoforów, li-potorów i alloforów, wskutek czego skóra larwy lub dorosłe­go płaza jest niemal przezro­czysta, tak że widać przez nią narządy wewnętrzne. Osobnik albinotyczny posiada czerwone źrenice, bladoróżowe zabar­wienie skóry, wywołane prze­świtywaniem gęstej siateczki włosowatych naczyń krwionoś­nych wypełnionych krwią, a nie przysłoniętych komórkami barwnikowymi, zwłaszcza me-lanoforami zawierającymi zia­renka czarnego barwnika, me-laniny. Osobniki albinotyczne znane są u wielu gatunków płazów, z naszych np. u sala­mander, fraszek, ->-grzebiusz-kowatych, żab wodnych i in­nych kręgowców. W naturze albinosy mają małe szansę przeżycia z powodu łatwej ich dostrzegalności przez licznych wrogów. W warunkach hodow­lanych i w pracowniach bio­logicznych powszechnie zna­nymi płazami albinotycznymi są “białe" -^aksolotle. A. jest wynikiem zaburzeń m.in. w sekrecyjnej funkcji środkowe­go płata przysadki mózgowej. A. jest cechą recesywną.

Aligator chiński

19

ambystoma krecia

aligator missisipski (Alligator mississippiensis) — gatunek ga­da z rodziny -^.aligatorów. Przeciętnie rośnie do 4,5 m długości, wyjątkowo do 5,8 m. Ma ubarwienie grzbietu ciem-'ie, oliwkowozielone, plamiste, urzuch zaś jasnożółty. Przeby­wa często w licznych groma­dach nad brzegami rzek, je­zior, na wysepkach śródrzecz-nych, mieliznach oraz na tere­nach bagnistych. Na lądzie porusza się niezdarnie, powoli, natomiast w wodzie sprawnie i szybko pływa. Głównym po­karmem a.m. są ryby, poza nimi jednak pożera różne inne kręgowce, w tym płazy, gady, ptaki i ssaki. Wyrośnięte okazy a.m. są groźne nawet dla du­żych zwierząt (np. koni) oraz dla człowieka, gdyż po zaata­kowaniu w wodzie mogą ofia­ra pokaleczyć i następnie uto­pić. W czasie pory godowej samce wydają donośny głos, na który odpowiadają samice. Często samce toczą między so­bą walki o samicę. Ta ostatnia w zależności od wielkości skła­da 20 do 60 jaj do niedbale Przygotowanego gniazda, zbu­dowanego z pędów roślin. Gniazdo ma średnicę ok. 1,5 m i wysokość ok. 0,5 m. Samica

pilnuje gniazda do czasu wy­lęgu młodych. A.m. poławia się masowo dla cennej i pięknej skóry, służącej do wyrobu róż­nych przedmiotów galanteryj­nych. W latach 1940—1947 w jednym tylko stanie Luizjana w USA zabito przeszło 0,5 min sztuk przedstawicieli tego ga­tunku. A.m. jest również ho­dowany dla celów przemysło­wych w fermach aligatoro-wych. Spotyka się go także w wielu ogrodach zoologicznych, gdzie przeżywa do 85 lat. Mło­de w niewoli szybko się oswa­jają. A.m. występuje w Ame­ryce Północnej od ujścia rzeki Rio Grandę do 35° N, od Tek­sasu do Florydy, w Karolinie i w stanie Arkansas (Tabl. IV/1).

aligatory (Alligatoridae) — ro­dzina gadów z rzędu -»-kroko-dyli. Mają krótki, szeroki pysk i silnie wystające wzgórki o-czne oraz nozdrza. Poza tym charakterystyczny dla tej ro­dziny jest układ zębów. Mia­nowicie przy zamkniętej pasz­czy rząd zębów na szczęce kryje się od wewnątrz w łuku zębowym żuchwy, czwarty zaś największy ząb żuchwy wcho­dzi do odpowiednio głębokiej zatoki w kości międzyszczęko-wej. Spośród 4 rodzajów i 7 gatunków tej rodziny tylko l (-»-aligator chiński) zamieszku­je południowo-wschodnią Azję, pozostałe natomiast występują w południowych obszarach Ameryki Północnej, w Amery­ce Środkowej oraz w Ameryce Południowej.

ambystoma krecia (Ambysto-ma talpoideum) — gatunek płaza z rodziny -».poprzeczno-zębnych. Rośnie do długości 10 cm. Ma ciało o pokroju sa­lamandry, zwartą, silnie spła­szczoną i szeroką głowę, tułów

•mbystoma paskowana

20

okrągły na przekroju oraz krótki, wałkowaty ogon. Ubar­wienie grzbietu jest ciemno­brązowe z licznymi, jasnonie­bieskimi, nieregularnymi plam­kami, a brzuch — jasnoszaro-niebieski. A.k. zamieszkuje wyłącznie środowiska lądowe. Zwykle przebywa w rozmai­tych ziemnych kryjówkach — norach, jamach, chodnikach, ale znajduje się ją również pod kłodami drewna, pod korą zwalonych drzew itp. Gody od­bywa na wiosnę w małych zbiornikach wodnych. U godu-jących osobników wyrasta nis­ki, skórny fałd grzbietowy. Ja­ja składane są w małych pa­kietach w liczbie 10—40, przy­twierdzanych do roślin wod­nych. Jaja (mające własne osłonki) sklejone są dodatkowo wspólną galaretowatą substan­cją. Kijanki przeobrażają się przy długości 5 do 7 cm. Znane są okazy neoteniczne (-»-neote-nia). A.k. występuje w połud-niowo-wschodniej części Ame­ryki Północnej, od południo­wej Karoliny do północnej Florydy i Luizjany, a poza tym kolonie tego płaza znajdują się w stanie Okłahoma, Illinois, Tennessee i Arkansas.

sobą na bokach tułowia i ogo­na. Wskutek takiego układu jasnych plam, wzdłuż środka grzbietu wyodrębnionych zo­staje kilka dużych, czarnych, o nieregularnych kształtach powierzchni, przypominających zarysem siodła. Natomiast grzbietowa strona ogona, po­kryta na przemian szerokimi czarnymi oraz wąskimi jasny­mi, poprzecznie ułożonymi pla­mami, wygląda jak pręgowa-na. A.p. prowadzi wybitnie lą­dowy i nocny tryb życia. Za­mieszkuje rozmaite, nawet skrajnie odmienne lądowe śro­dowiska, występuje np. na ni­zinnych, wilgotnych terenach o glebie piaszczystej, jak i na zupełnie suchych, pagórkowa­tych obszarach. Najczęściej spotyka się ją na zalesionych stokach wzgórz, w pobliżu sta­wów i rzek. W dzień chowa się zwykle w różnych ziem­nych zakamarkach. Jako kry­jówki wykorzystuje też znaj­dujące się nisko nad ziemią dziuple drzew. Zeruje wyłącz­nie w nocy. Na jej pokarm składają się przede wszystkim dżdżownice i stonogi, a w mniejszym procencie — różne owady i bezskorupowe ślima­ki. Spośród wszystkich gatun­ków ambystom a.p. wyróżnia się jesiennym terminem pory godowej, przypadającej na wrzesień i październik, oraz

Ambystoma paskowana

składaniem jaj wyłącznie na lądzie. Samca w okresie godo­wym cechuje silnie kontrasto-

21

ambystoma plamista

wy deseń i srebrzystość jas­nych plam. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne. Zachodzi za pomocą -»-spermatoforów skła­danych przez godującego sam­ca na powierzchni ziemi i po­dejmowanych przez samicę wargami kloakalnymi. Zapłod­nione jaja składane są na te­renach lesistych w płytkich, wilgotnych jamkach w ziemi lub v/' ściółce leśnej. Skrzek ma postać kilku oddzielnych, małych galaretowatych grudek, zawierających łącznie od 50 do 200 jaj. Średnica komórek jajowych wynosi 2,7 mm, na­tomiast średnica jaja z osłon­kami 4,2 do 5 mm. Samica po­zostaje przy złożonych jajach i opiekuje się nimi dotąd, aż w okresie opadów deszczowych jamka wypełni się wodą. W tych warunkach zarodki szyb-ko się rozwijają i wkrótce ki­janki opuszczają osłonki jajo­we, mając długość 19 do 25 mm. Kijanki mają dobrze rozwinię­te skrzela zewnętrzne. Prze­obrażają się wczesną wiosną następnego roku przy długości ciała 6,5 do 7,5 cm. Młodociane osobniki uzyskują dojrzałość płciową po upływie 15 do 17 miesięcy. W przypadku nie wy­pełnienia się jamki wodą, co zdarza się przy bezdeszczowej pogodzie jesienią, jaja się nie rozwijają. Samica wówczas nadal opiekuje się nimi, przy czym wydzielina jej skóry do­starcza jajom wilgoci zapobie­gającej ich wyschnięciu. Roz­wój tych jaj następuje dopiero w czasie wiosennych opadów deszczu, przeobrażenie zaś ki­janek odbywa się w czerwcu, zatem w 7 do 9 miesięcy od momentu złożenia jaj. A.p. występują na południowo--wschodnich obszarach Ame­ryki Północnej — od Nowej Anglii do północnej Florydy—­oraz na zachód od Teksasu.

zębnych. Rośnie do długości 25 cm. Ma ciało zwarte, tułów i ogon okrągłe na przekroju, ubarwienie grzbietu czarne z granatowym połyskiem, pokry­te rzędami okrągławych, ma­łych, jaskrawożółtych lub po­marańczowych plamek. Z po­kroju ciała i ubarwienia po­dobna jest do europejskiej -^-salamandry plamistej. A.p. prowadzi lądowy tryb życia. Najczęściej zamieszkuje tere­ny zalesione, ukrywając się w norach, pod kamieniami, w ja­mach wśród korzeni drzew itp. Gody odbywa na wiosnę w rozmaitych małych zbiornikach wody stojącej (w rowach, sa­dzawkach) oraz w wolno pły­nących strumykach. Złożenie jaj następuje po burzliwie przebiegających zalotach obu płci. Godujące samce i samice wzajemnie się obwąchują, e-nergicznie ocierają się o sie­bie. Są przy tym tak ruchliwe, że powierzchnia wody w miej­scach, gdzie zgromadzone są godujące okazy, dosłownie ki­pi. Po zakończeniu zalotów samce składają na dnie zbior­nika -»-spermatofory, które na­tychmiast zostają zbierane przez samice wargami kloakal­nymi. Zapłodnienie jaj jest wewnętrzne. Samica składa ok. 250 jaj w kulistych, gala-

ambystoma tygrysia

22

retowatych pakietach, przykle­janych do roślin wodnych. Średnica jaj wynosi 2,5 do 3 mm. Po złożeniu jaj samce i samice wkrótce opuszczają zbiornik wodny. Po ok. 6 ty­godniach kijanki uwalniają się z osłonek jajowych, mając dłu­gość ciała l do 1,5 cm. Po upływie 2 do 3 miesięcy ki­janki przeobrażają się przy długości 5 do 7 cm. A.p. wy­stępują na południowych ob­szarach Ameryki Północnej, od Nowej Szkocji do Teksasu.

3 pary zewnętrznych, dobrze rozwiniętych skrzeli, wysoką płetwę ogonową, opatrzoną fał­dami skórnymi, z których grzbietowy dochodzi aż do przedniego odcinka tułowia. Tempo rozwoju kijanek zale­ży w dużej mierze od warun­ków środowiska. W zbiorni­kach małych, o wyższej tem­peraturze wody, okres rozwo­ju trwa ok. 2 miesięcy, w du-zycn i głębokich jeziorach o niskiej temperaturze wody — ok. 4 miesięcy, w górach zaś rozwój kijanek przedłuża się (ju l roku. W tym ostatnim przypadku często powstają for­my neoteniczne, które — po­dobnie jak u innych ambystom

— nazywają się -^aksolotlami. Można je łatwo zmusić do me­tamorfozy, podając im w po­karmie tyroksynę. Długość ciała świeżo przeobrażonych osobników w normalnych wa­runkach wynosi 80 do 86 mm, długość przeobrażających się osobników neotenicznych do­chodzi do 250 mm. Dojrzałość płciową a.t. uzyskuje w 3 roku

•tycia. Dorosłe zimują na lą­dzie. Hodowla a.t. nie sprawia większych trudności i w związ­ku z tym są one często uży­wane jako zwierzęta laborato­ryjne do rozmaitych doświad­czeń. A.t. występują na naj­większym obszarze spośród wszystkich -upłazów ogonia­stych Ameryki Północnej. Za­mieszkują prawie całe teryto­rium od Kanady do północnego Meksyku. Jedynie na zacho­dzie, w przybrzeżnych obsza­rach środkowej Kalifornii, za­siedlają kilka odgraniczonych od siebie, dużych połaci .terenu. Są pospolite w łańcuchu Appa-lachów. Wyróżnia się kilka ras geograficznych a.t.

płaza z rodziny ->-poprzeczno-zębnych. Rośnie do długości 30 cm. Ma zwartą, masywną, a przy tym niezgrabną budo­wę ciała, nieproporcjonalnie dużą i szeroką głowę z wysta­jącymi, wielkimi oczami, gru­by, mięsisty tułów z 12 słabo zaznaczonymi bruzdami mię­dzyżebrowymi z każdego boku oraz wybitnie krótki, bocznie spłaszczony, ku tyłowi silnie zwężający się ogon. Odnóża, zwłaszcza tylnej pary, są duże, grube i dobrze umięśnione, końce palców poszerzone. Skó­ra gładka i błyszcząca. Ogól­nym wyglądem a.z.P. nie przy­pomina postaci innych amby­stom. Ubarwienie jej grzbietu jest rudobrązowe lub oliwko­wobrązowe, z niewyraźnie za­rysowanym, siatkowym dese­niem ciemnych plam. A.z.P. prowadzi lądowy tryb życia. Zamieszkuje tereny górzyste, pokryte wilgotnymi lasami, przebywając w pobliżu źródeł i strumieni. Aktywna jest głównie w nocy, jednak spoty­ka się ją również w czasie dnia, w tym nawet podczas słonecznej pogody. Sprawnie wdrapuje się na pochyłe pnie drzew lub gałęzie niskich krzewów. Znajdowano ją tam nieraz na wysokości kilku me­trów nad ziemią. Potrafi rów­nież skakać za zdobyczą do 6 cm w górę. Przestraszona wydaje donośny skrzeczący albo chrobotający głos. Jest wyjątkowo drapieżna i żarło­czna. Zjada wszelkie zwierzęta, które potrafi pokonać i po­łknąć. Prócz rozmaitych bez­kręgowców pożera różne płazy ogoniaste, w tym ambystomy i salamandry bezpłucne, a tak­że żaby, małe węże, a nawet myszy. Biologia rozrodu a.z.P. jest mało znana i istnieją co do niej rozbieżności. Na wios­nę samica składa rzekomo w

24

wodzie ok. 100 jaj, przykleja­jąc cały pakiet skrzeku do po­wierzchni kamieni. Kijanki mają krótkie skrzela oraz płet­wę ogonową opatrzoną niski­mi fałdami skórnymi. Prze­obrażają się przy długości 10 do 15 cm. Znane są osobniki neoteniczne. Według innych źródeł, a.z.P. składa jaja na wilgotnym lądzie w głębokich ziemnych jamach lub szczeli­nach i matka opiekuje się zło­żonymi jajami. A.z.P. wystę­puje na zachodnich, przylega­jących do Pacyfiku obszarach Ameryki Północnej, od Kolum­bii Brytyjskiej do środkowej Kalifornii.

amfiuma dwupalcowa (Am-phiuma means) — gatunek pła­za z rodziny —»-amfium (Am-phiumidae), z rzędu -upłazów ogoniastych. Rośnie do długo­ści l m. Ma węgorzowaty po­krój ciała, głowę płaską, smu­kłą, ostro zakończoną, tułów silnie wydłużony, okrągły na przekroju, a ogon bocznie spła­szczony i stosunkowo krótki (stanowiący ok. 1/4 długości ciała), z dobrze rozwiniętymi fałdami: grzbietowym i brzu­sznym. Skóra jest gładka i śli­ska. A.d. posiada 2 pary bar­dzo słabo rozwiniętych odnó­ży, z których każde opatrzone jest 2 palcami. U pokrewnej formy trójpalcowej (-^amfiu-my) wszystkie kończyny mają po 3 palce. W związku z wy­dłużonym tułowiem pary od­nóży znajdują się w dużej od­ległości od siebie i ze względu na swoją nikłą budowę nie biorą udziału przy poruszaniu się zwierzęcia. U dorosłych a.d. prócz skrzeli wewnętrznych występują również dobrze roz­winięte płuca. Małe, słabo wy­kształcone i pozbawione po­wiek oczy przykrywa cienki i przezroczysty naskórek. Szczę­ka i żuchwa są uzębione, a poza tym występują zęby pod-niebienne. Spośród wszystkich zwierząt kręgowych a.d. ma największe czerwone ciałka krwi. Ich długość wynosi 75 urn. szerokość 40 urn (u

człowieka średnica erytrocytu zawiera się w granicach 7 do 8 ^m). Ubarwienie grzbietu a.d. jest ciemnobrązowe lub czar­niawe, brzuch jasnoszary. A.d. to gatunek neoteniczny, nie przeobrażający się pod wpły­wem hormonu tarczycy, tyro-ksyny. Przez całe życie wystę­puje w stadium larwy (jest to tzw. larwa stała). A.d. zamiesz­kują wszelkie zbiorniki płyt­kich wód stojących i wolno płynących o mulistym dnie i bogatej roślinności. Dzień spę­dzają zagrzebane w mule lub ukryte na dnie wśród roślin albo w norach raków. Po wy­szukaniu takiej nory zamiesz­kują ją przez pewien czas, wychylając z niej tylko głowę. W nocy stają się aktywne i polują wśród roślinności, przy czym poruszają się dość zwin­nie wężowymi ruchami ciała. W czasie deszczowej pogody wychodzą na brzeg zbiornika i wijąc się wpełzają pod ko­rzenie drzew, do rozmaitych jam, a często i do nor wod­nych ssaków. W nocy wracają do wody i żerują. A.d. są dra­pieżne. Pożerają wszelkie małe zwierzęta bezkręgowe, jak i kręgowce, w tym ryby, kijan­ki, dorosłe płazy i osobniki własnego gatunku. Na lądzie Polują nawet na małe węże. Schwytane do ręki bronią się zaciekle, dotkliwie kąsając. W związku z tym ludność tubyl­cza boi się a.d., a nawet unika 'ch, niesłusznie posądzając te Płazy o jadowitość. A.d. umie­szczona w akwarium wydaje <-o pewien czas głośny świst. Dźwięk ten jest oznaką zanie­pokojenia, a powstaje wskutek gwałtownego wyciskania po­wietrza przez otwory skrzelo­we. Biologia rozrodu a.d. jest "^ało znana. W styczniu lub w lutym samica składa na wil­gotnym ladzie, w phłnrinwh i

ciemnych kryjówkach w po­bliżu wody, od 50 do 150 jaj średnicy 9 mm razem z osłon­kami. Gdy brak takich kryjó­wek, samica lub samiec drążą w wilgotnej ziemi korytarze, w których następuje złożenie jaj. Skrzek ma postać 2 gala­retowatych sznurów, podob­nych do sznurów koralików lub pereł, gdyż między każdy­mi dwoma sąsiednimi jajami znajduje się cienka, galareto­wata nitka. Po złożeniu jaj sa­mica owija się wokół nich i opiekuje się nimi aż do wy­lęgu kijanek. Rozwój zarod­ków trwa do 5 miesięcy. Ki­janki opuszczające osłony ja­jowe mają 4,5 cm długości, dobrze rozwinięte skrzela ze­wnętrzne oraz palczaste odnó­ża. W tym stadium rozwojo­wym odnóża są stosunkowo lepiej rozwinięte niż u płaza dorosłego, tak że młode larwy mogą się poruszać po dnie za ich pomocą. Utrata skrzeli ze­wnętrznych następuje w 3 mie­siącu życia, przy długości kijanki wynoszącej 8 cm. A.d. zamieszkują południowo--wschodnie nizinne obszary Ameryki Północnej, od stanu Wirginia do Florydy.