WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

27

twą pożera. Dla człowieka jest również bardzo niebezpieczna, co potwierdzają stare legendy i opowiadania Indian, relacje podróżników oraz wzmianki na ten temat w literaturze herpetologicznej. Możliwość za­atakowania ludzi przez a. nie ulega żadnej wątpliwości, opi­sywane zaś ^akty pożarcia człowieka przez tak ogromne­go węża są zupełnie realne. A. spotyka się nad brzegami rzek i jezior na nizinnych obsza­rach tropikalnej puszczy bra­zylijskiej. Obecność na lądzie zdradzają odrażającą wonią swoich ekskrementów. Są jajo-żyworodne. Samica rodzi jed­norazowo do 94 młodych, naj­częściej 20 do 40, długości od 70 do 80 cm. A. żyją w nie­woli do 28 lat. Występują w Ameryce Południowej na wschód od Kordylierów, głów­nie w zlewiskach rzek Ama­zonki i Orinoko (Tabl. II/l).

współcześnie żyjące żółwie oraz wymarłe w triasie koty-lozaury — najprymitywniejsze ze wszystkich znanych gadów.

i na niektórych sąsiednich wy­spach Zatoki Meksykańskiej.

->-gadów o czaszce typu diapsi-dalnego. Obejmuje 4 rzędy ga­dów wymarłych oraz l rząd współcześnie żyjących -^.kro­kodyle.

-»żółwi bokoszyjnych. Stanowi największy gatunek spośród amerykańskich żółwi bokoszyj­nych. Długość karapaksu sa­mic dochodzi do 80 cm, a cię­żar ich ciała — do 25 kg. Sam­ce są o blisko połowę mniejsze od samic. Przednie kończyny a. mają po 5, tylne — po 4 palce, przy czym palce wszy­stkich kończyn spinają błony ołvwne. Średnio wvDukłv oan-

cerz grzbietowy cechuje gład­ka powierzchnia i oliwkowo-brązowe, ciemnoplamiste ubar­wienie. Głowa, szyja i odnóża mają barwę brązową. U mło­dych okazów głowę pokrywają nieliczne, spore, jaskrawożółte plamy. A. występują w dużych rzekach Ameryki Południowej

— w Orinoko i w Amazonce

— oraz w ich bagnistych roz­lewiskach, gdzie prowadzą ści­śle wodny tryb życia. Żywią się głównie pokarmem roślin­nym. W okresie składania jaj samice zbierają się w gromady liczące tysiące osobników i podążają co roku do tych sa­mych miejsc, gdzie przyszły na świat, położonych na piasz­czystych brzegach śródrzecz-nych wysp. W nocy składają na nich ogromne ilości jaj do wygrzebywanych przez siebie obszernych jam, o średnicy ok. l m i głębokości do 60 cm. Jedna samica składa od 80 do 200 jaj okrytych cienkimi, de­likatnymi osłonkami. Zdarza się, że do jednego dołka znosi jaja kilka samic. Na obszarach rodzimego występowania a. mają duże znaczenie gospodar­cze; mięso ich jest bardzo sma­czne i pożywne, a z jaj uzy­skuje się cenny, jadalny olej. Indianie łowią a. za pomocą sieci lub strzał z przywiązany­mi do nich sznurami, umożli­wiającymi zatrzymanie trafio­nego żółwia. Często też a. by­wają hodowane w przydomo­wych stawach. Głównie jednak zbierane są jaja, które podob­nie jak mięso a. stanowią przedmiot handlu. Corocznie przerabia się na olej przeszło 40 min jaj a. W związku z tym nastąpił w ostatnich la­tach gwałtowny spadek liczeb­ności tego żółwia. A. oraz 7 Sipokrewionych z nim gatun­ków zamieszkuje północną część Ameryki Południowej.

Tylko l gatunek z rodzaju Po-docnemis występuje w Starym Świecie, na Madagaskarze.

artrolept długopalcowy (Ar-throleptis stenodactylus) — ga­tunek płaza z rodziny ->-żabo-watych. Rośnie do długości 4 cm. Podobnie jak wszystkie

Artrolept diugopalcowy

gatunki z rodzaju Arthroleptis cechuje go brak zębów pod-niebiennych, czego nie spotyka się u pozostałych przedstawi­cieli rodziny żabowatych. Trze­cie palce przednich kończyn ma silnie wydłużone (co jest cechą rodzajową artroleptów). Żyje na lądzie. Aktywny w nocy, dzień spędza ukryty w ziemi. Występuje w południowej Afryce.

artrolept karłowaty (Art&ro-

leptźs pamulus) — gatunek płaza z rodziny -».żabowatych. Rośnie do długości 7,5 mm. Jest najmniejszy z dziś żyją­cych płazów. Prowadzi lądowy tryb życia. Ma zdolność za-grzebywania się w ziemi. Wy­stępuje w wilgotnych lasach południowo-zachodniej Afryki, w Angoli.

gowe, ostre naroślą (modzele), za pomocą których zagrzebuje się w ziemi. Potrafi sprawnie skakać. Jest gatunkiem wybit­nie lądowym. Jaja składa do wygrzebanych przez siebie ziemnych jamek. Zamieszkuje zarówno lasy, jak i wilgotne tereny bezleśne. W okresie su­szy zapada w kilkutygodniowy sen. A.p. spotyka się na ob­szarach nizinnych oraz w gó­rach do wysokości 1150 m n.p.m. Występują pospolicie w zachodniej Afryce, w Kame­runie.

artroleptella (Arthroleptella lightfooti) — gatunek płaza z rodziny ->żabowatych. Rośnie do długości ok. 2 cm. Poszcze­gólne okazy wykazują wyjąt­kową rozmaitość ubarwienia — od ceglastoczerwonego, po­przez różne odcienie barw brą­zowych, aż do zupełnie czarne­go. A. zamieszkują wyłącznie tereny górzyste o wilgotnym podłożu, gdzie przebywają na mchach w pobliżu źródeł. W okresie godowym samce wyda­ją głos podobny do ćwierkania świerszcza. Małe pakiety jaj przyklejane są przez samice do wilgotnego mchu, kijanki zaś po opuszczeniu osłon jajowych natychmiast wślizgują się mię­dzy pędy tych roślin. Rozwój kijanek trwa 7 do 10 dni i do­piero przeobrażone osobniki długości ok. 5 mm opuszczają dotychczasowe miejsce pobytu, uchodząc do wody. Rozmnaża­nie się w środowisku lądowym Jest u a. wyrazem przystoso­wania się do życia w górach, jedynymi bowiem zbiornikami wód powierzchniowych są tu rwące strumienie, nie dające odpowiednich możliwości roz­woju dopiero co wylęgłym z Jaj, małym i delikatnym ki-iankom. Na pokarm a. składa­ją się rozmaite małe stawono­gi. A. występują w południo­wej Afryce.

astrocja (Astrotia stokesii) — gatunek gada z rodziny -»-wę-ży morskich. Rośnie do długo­ści 1,5 m. Ma ubarwienie grzbietu jaskrawoczerwone z czarnymi prążkami. Biologia a. jest podobna do biologii in­nych węży morskich. A. godują gromadnie. Raz udało się za­obserwować ogromne skupisko tych węży w Cieśninie Moluc-kiej. Skupisko to, obejmujące miliony stłoczonych ze sobą osobników a., przypominało rodzaj ciemnej, powyginanej kolumny grubości ok. 3 m, cią­gnącej się na przestrzeni ok. 100 km, a więc widocznej aż do horyzontu. Przyczyną tego skupienia się a. było prawdo­podobnie masowe odbywanie godów. A. występują od wy­brzeży Nowej Gwinei i za­chodniej części Archipelagu Malajskiego aż do północnych wybrzeży Australii.

30

właściwość bardzo szybkiego rozwoju, gdyż kijanki opusz­czają osłony jajowe już w 24 h po złożeniu jaj. W przypadku niebezpieczeństwa dorosły oso­bnik wykazuje refleks kuma-ka, polegający na odwróceniu do góry dłoni i stóp. Wówczas stają się widoczne jaskrawe barwy brzusznej powierzchni ciała, będące sygnałem ostrze­gawczym dla napastnika, skó­ra bowiem a.s. wydziela silnie trującą substancję. A.s. żyją aa piaszczystych wydmach po­rośniętych zaroślami. Występu­ją w Argentynie.

długość każdej z nich wynosi zaledwie 1/50 całej długości ciał* i zakończone są one

że w momencie przytrzymy­wania jej bez dotykania ogo­na lub nawet w razie ograni­czenia możliwości swobodnego poruszania się, np. w ciasnym naczyniu (słoiku, pudełku). W wielu okolicznościach takie sa-mookaleczenie się gwarantuje jaszczurce życie, gdyż napast­nik po schwyceniu jej zado­wala się odrzuconym przez nią ogonem, podczas gdy ofiara ma wówczas sposobność uciec. Niewiele krwawiąca rana w miejscu oderwania się ogona w krótkim czasie ulega zabliźnie­niu, ogon zaś zaczyna w pełni regenerować, tzn. odtwarzać utraconą część. Niekiedy zda­rza się, że zamiast jednego regeneratu powstaje ich rów­nocześnie kilka i w związku z tym spotyka się w naturze jaszczurki o 2, 3, a nawet 5 odtworzonych ogonach. Zdol­ność a.o. wykazuje wiele ga­tunków jaszczurek, natomiast stopień regeneracji jest u nich rozmaity. Na przykład u na­szej -^jaszczurki zwinki uszko­dzony ogon odrasta do normal­nej długości, natomiast u padalca odznaczającego się szczególną łatwością a.o. u-szkodzony ogon ulega tylko za­bliźnieniu, jednak nie odrasta.

3 palcami. B.g. porusza się wi­jącymi ruchami tułowia i ogo­na, układając wówczas odnóża wzdłuż boków ciała. Przy po­mocy ogona może również wy­konywać skoki na odległość ok. 30 cm i do wysokości ok. 25 cm. B.g. prowadzi naziemny i skry­ty tryb życia, drąży krótkie chodniki w miękkiej glebie. Za­mieszkuje tropikalne, wilgotne lasy. Biologia b.g. jest słabo

31

bazylinek hełmiuty

poznana. B.g. występuje w Ameryce Południowej, w Gu­janie.

bitagur (Batagur bascc) —ga­tunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydidae), z podrzędu —-żółwi skrytoszyj-uych. Jest jednym z najwięk­szych gatunków żółwi słodko­wodnych. Długość jego kara-paksu dochodzi do 75 cm. Ma pancerz grzbietowy płaski i gładki, palce wszystkich odnó­ży spięte błonami pływnymi, a końce palców zaopatrzone w duże i silne pazury. B. prowa­dzi wyłącznie wodny tryb ży­cia. Zamieszkuje większe rze­ki. Żywi się wyłącznie roślina­mi. W lutym i marcu samice składają na przybrzeżnych ła­wicach piasku, w wygrzeba­nych przez siebie tylnymi koń­czynami jamach głębokości do 50 cm, 8 do 30 jaj podobnych do jaj kaczych. Jaja mają dłu­gość 7 cm, a ich ciężar docho­dzi do 90 g. Składanie jaj od­bywa się 2 do 3 razy w ciągu sezonu. Łączna liczba jaj pro­dukowanych rocznie przez l samicę wynosi przeciętnie prze­szło 50 sztuk. Nad niektórymi rzekami jaja składane są ma­sowo. Tubylcza ludność wybie­ra je z piasku za pomocą spe­cjalnych grabi, łowi również dorosłe żółwie do koszyków lub do sieci z zastawionymi w "ich przynętami w postaci ro­ślin ulubionych przez te gady. 8. jest na ogół żółwiem rzad­kim. Występuje w północnych Indiach, na Półwyspie Indo-chińskim i na Sumatrze.

1'atracholcgia -»-herpetologia.

bazyliszek helmiasty (BasiltS-

^c'•is basiliscus) — gatunek gada z rodziny -».legwanów. Rośnie "o długości 80 cm. Na ogon Popada blisko 2/3 dłueości

ciała. Podobnie jak u innych gatunków z rodzaju bazyliszka. u b.h. zaznacza się wyraźny dy­morfizm płciowy. Samca cha-

Bazyllszek hełmiasty

rakteryzuje zaokrąglony fałd skóry w postaci hełmu na gło­wie, grzebień skórny ciągnący się wzdłuż grzbietu oraz łus-kowate listewki na palcach tylnych kończyn. Grzebień składa się z 2 odcinków. Jeden z nich, znacznie wyższy, znajduje się na tu­łowiu, drugi, niższy, pokrywa przednią część ogona. Do grze­bienia tego wnikają wyrostki ościste kręgów, dzięki czemu grzebień jest stale wzniesiony. U samicy brak jest tego wy­tworu skórnego. Poza tym sa­miec różni się od samicy bar­dziej jaskrawozielonym ubar­wieniem oraz posiadaniem czarnych, poprzecznych pręg na tułowiu. B.h. prowadzą na­drzewny i ruchliwy tryb ży­cia. Samce z reguły towarzyszą samicom. B.h. żywią się głów­nie rozmaitymi stawonogami. Jaia składała w tamkach w

32

ziemi. Występują w Panamie i Kolumbii.

też gatunki prowadzą ściśle wodny tryb życia i na ląd ni­gdy nie wychodzą lub poja­wiają się na nim w wyjątko­wych okolicznościach, np. w czasie wysychania zbiornika wodnego. Niektóre z wymie­nionych cech są typowe dla ryb — niżej uorganizowanej gromady kręgowców. Tak np. język nie ma znaczenia przy pobieraniu pokarmu w wodzie, linia boczna stanowi główny narząd orientacji przestrzennej dla płaza żyjącego w środowi­sku wodnym. Poza przytoczo­nymi cechami przedstawiciele b. wykazują szereg bardzo swo­istych cech biologicznych. Ro­dzina b. obejmuje 4 rodzaje i ok. 16 gatunków. B. występują w Ameryce Południowej (ro­dzaj Pźpa) oraz w Afryce Po­łudniowej (rodzaje Xenopus, Chymenochirus i Pseudochy-menochirus).

biczogon egipski (Uromastyx aegyptius) — gatunek gada z rodziny ->-agam. Rośnie do dłu­gości 65 cm. Ma głowę wybit­nie zaokrągloną, zwężenie szyjne wyraźnie zaznaczone. tułów spłaszczony, gruby, oraz masywny ogon, mierzący ok. 1/3 długości ciała, najeżony wy­sokimi i ostro zakończonymi łuskami, a ściślej: rogowymi cierniami, ułożonymi w regu­larne pierścienie. Na pozosta­łej powierzchni ciała łuski są małe i stosunkowo gładkie. Za­barwienie grzbietu jest szaro-oliwkowobrązowe z licznymi, małymi, żółtawymi plamkami. B.e. zamieszkują tereny półpu-stynne piaszczysto-kamieniste, na których przebywają w miej­scach porośniętych skąpą roś­linnością. Mimo ociężałej i nie­zgrabnej postaci sprawnie ryją w twardym gruncie długie chodniki, służące im za schro­nienie. Podrażnione unoszą w

33

boa dusiciel

górę ogon i biją nim na boki, schwytane do ręki bronią się energicznie, raniąc boleśnie u-derzeniami maczugowatego o-gona. Na pokarm młodych osobników składają się głów­nie owady, natomiast okazy dorosłe są roślinożerne: odży­wiają się zeschłymi i twardy­mi pędami roślin, a w hodowli chętnie jedzą miękkie i soczy­ste liście, owoce, kwiaty koni­czyny itp. Zmiana rodzaju po­żywienia zwierzęcego na roś­linne następuje w związku ze zmianą uzębienia. U młodych jaszczurek z gatunku b.e. przednie zęby w szczęce wkrót­ce wypadają, a na ich miejsce pojawia się dłutowaty wyro­stek kości międzyszczękowych, na żuchwie zaś przednie zęby ulegają w trakcie wzrostu stop­niowemu stapianiu się w jedną płytkę. Tak zdeformowane u-zębienie nadaje się tylko do zrywania pędów roślin. Po­karm nie zostaje rozdrobnio­ny, lecz połknięty w całości. W ten sposób powstaje wąska specjalizacja pokarmowa. B.e. występuje w północnej Afryce

— głównie w Egipcie — oraz na Półwyspie Synajskim i A-rabskim.

— gatunek gada z rodziny

—^dusicieli. Rośnie do długości 5,5 m. Ubarwienie ciała i de­seń są bardzo zmienne u róż­nych osobników. U form typo­wych grzbiet jest jasnobrązo-wy lub czerwonawy z ciem­nobrązowymi, poprzecznymi plamami o nieregularnych kształtach, w których środku znajdują się silnie wydłużone, Jaskrawożółte smugi. Wzdłuż boków tułowia ciągną się po­jedyncze rzędy podobnych Plam, znacznie jednak mniej­szych, rombowego kształtu, o-toczonych jasnożółtymi obwód­kami. B.d. jest jednym z naj­piękniej ubarwionych węży świata, a deseń jego skóry na­

leży do najbardziej koloro? i skomplikowanych pod wzglę­dem rysunku. B.d. żyje w roz­maitych środowiskach ekolo­gicznych. Zamieszkuje gęste tropikalne lasy, gdzie często prowadzi nadrzewny tryb ży­cia, miejsca wilgotne nad brze­gami rzek i strumieni, tereny o charakterze stepowym po­kryte krzewami i tereny po­rośnięte niską roślinnością trawiastą. Występuje również w pobliżu domostw, w zagro­dach i spichlerzach, w których łatwo znajduje pokarm w po­staci myszy i szczurów. B.d. jest aktywny w nocy; dzień przesypia, ukryty wśród gałęzi drzew lub w rozmaitych ziem­nych kryjówkach. Żywi się wszelkimi małymi kręgow­cami, w tym jaszczurkami, ptakami, a z ssaków głównie gryzoniami. Z większych zwie­rząt pożera aguti, paki, opo-sumy. Podobnie jak wszystkie dusiciele jest niejadowity. Zdo­bycz chwyta uzębioną paszczą, oplata się wokół ciała ofiary, dusi ją, a następnie połyka martwą. Samice b.d. rodzą 15 do 64 młodych przeciętnej dłu­gości ok. 50 cm. Po 2 latach życia młode osiągają długość od 2 do 3 m. Hodowla b.d. nie sprawia większych trudności, węże te bowiem chętnie po­bierają w niewoli pokarm i mogą tu żyć do 23 lat. B.d.

występują wyłącznie na kon­tynencie amerykańskim — w Ameryce Środkowej i Połud­niowej, od Meksyku do środ­kowej Argentyny na południu. Na tym obszarze żyje 8 pod-gatunków b.d. różniących się ubarwieniem i właściwościami ekologicznymi. Forma wyjścio­wa, z której rozwinęły się po­zostałe (B. constrictor con­strictor), występuje w lasach ''Brazylii, Peru, Kolumbii, We­nezueli i Gujany. Podgatunek B. constrictor imperator za­mieszkuje Amerykę Środkową, a podgatunek B. constrictor occidentalis — północną Ar­gentynę.