WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

301

śle do życia w wodzie, której nigdy nie opuszcza i w której potrafi szybko pływać. Jedy­nie samice wychodzą na ląd w celu złożenia jaj w wygrze­banych przez siebie głębokich jamach w nadbrzeżnym piasku. W jednym miocie samica skła­da do 150 jaj o średnicy 50— —65 mm, przy czym czynność tę wykonuje kilka razy w ro­ku. Młode ż.s. natychmiast po wykluciu się z jaj wchodzą do morza. Są tępione w dużych ilościach przez ptaki, kraby morskie i inne zwierzęta. Z.s. pożerają skorupiaki, mięczaki. małe ryby i wodorosty mors­kie. Ich mięso nie jest jadalne, gdyż prawdopodobnie ma wła­ściwości trujące. Ż.s. występują w ciepłych rejonach wszystkich mórz i oceanów, rzadko poja­wiają się w Morzu Śródziem­nym i u wybrzeży Anglii i pół­nocnej Francji, a wyjątkowo tylko w Kattegacie. Z.s. jest bardzo rzadki. Mimo że znany od połowy XVI w., złowiono dotychczas bardzo mało okazów tego gatunku.

żółw sieniowy¹ (Geochelone elephantopus) — gatunek gada z rodziny ->-żółwi lądowych. Długość jego karapaksu docho­dzi do 150 cm, wysokość do l m, ciężar ciała — do 250 kg; Sa­mice są mniejsze od samców. 2.s. jest jednym z najwięk­szych dziś żyjących gatunków żółwi lądowych. Jego wypukły karapaks, charakteryzujący się brakiem tarczki karkowej, po­krywają duże i gładkie tarcze. 2.s. ma małą głowę i szyję osłoniętą miękką skórą. Na grubych, słupowatych odnóżach znajdują się duże tarczki, palce zaś wieńczą potężne pazury. Ubarwienie całej powierzchni ciała jest jednolicie brunatne lub czarniawe. Z.s. prowadzi ściśle lądowy tryb życia. Prze­bywa na terenach o wilgotnyng»». podłożu, zarówno nizinnych,⁵, jak i wyżej położonych^ Na;

pokarm jego składają się liście rozmaitych roślin i krzewów, kwaśne i cierpkie jagody orai płochy porostów. Na terenacBg" bezwodnych żywi się równie®:

kaktusami i w przypadku na*? trafienia na naturalny zbiornic wody, chciwie ją pije. Może siF jednak miesiącami obejść b8 jedzenia i picia. Samice teg .gatunku składają do jam jj ziemi po kilkadziesiąt jaj śre^ nicy ok. 5 cm. Z.s. występu^ wyłącznie na wyspach GalaR%, gos. Kiedy w XVII w. Hiszpaf[ nie odkryli archipelag 17 wyi^|* leżących w strefie równikowa:' u zachodnich wybrzeży Amttp ryki Południowej, zastali -tartU' ogromną liczbę ż.s. oraz kilkOS-nastu innych jeszcze gatunkó^', żółwi i w związku z tym na^ zwali te wyspy żółwimi (galy^. pagos). Pancerze po wymarłycip naturalną śmiercią ż.s. dosłoy^ nie zaścielały tam duże obsz^*.;

ry ziemi. Z relacji K. Darwin^ z jego pobytu na Galapagos <|;

1835 wynika, że ż.s. występy wały wówczas jeszcze bardzt?' licznie na wszystkich wyspaęl^-tego archipelagu. Od tego jęĄ*::

nak czasu wywożenie dziesią^ ków tysięcy tych żółwi ora|| niszczycielska działalność zdz^. czałych zwierząt domowyc^, (głównie świń), wprowadza nych na wyspy GalapagO^ przez człowieka, doprowadzi^?' do wyniszczenia ż.s. Dziś żyl| już tylko kilkadziesiąt ż^ prawdopodobnie tylko na je®" nej z tych wysp. ^/

'^.- •;

żólw spłaszczony (DermatewU¹' mowii) — gatunek gada z to" dziny ->żółwi spłaszczonych. Jego karapaks dochodzi t^ długości 40 cm. Gatunek ch^ rakteryzuje mała głowa or" wybitnie płaski, szeroki, o'v"

nego kształtu pancerz grzbie­towy pokryty skórą. Natomiast występowanie w miejscu połą­czenia karapaksu z plastronem kilku rzędów niewielkich tar­czek stanowi cechę całej ro­dziny Dermatemydidae. Palce u ż.s., zakończone krótkimi pa­zurami, spinają błony pływne. Głowa, odnóża i bardzo krótki ogon bywają całkowicie cho­wane do pancerza. 2.s. żyje w

Żółw spłaszczony

rzekach i jeziorach. Prowadzi ściśle wodny tryb życia, jest roślinożerny. Mięso jego jest jadalne. Biologia mało znana. Z.s. występuje w Ameryce Środkowej na terytorium Gwa­temali, Hondurasu i wschod­niego Meksyku. Jest jedynym dziś żyjącym przedstawicielem rodziny ż.s., która pod koniec ery mezozoicznej była bardzo liczna i występowała niemal na wszystkich kontynentach.

głównie obszary stepowe,, piasz-czysto-gliniaste półpustynie z rzadka porośnięte trawami i . ziołami, a nawet pustynie. Uni­ka terenów wilgotnych i pod­mokłych oraz porośniętych gę­stą roślinnością. W niektórych jednak rejonach występowania spotyka się go w uprawach rolnych, na terenie plantacji melonów, arbuzów itp. oraz w dolinach rzek. Z.s. jest zasad­niczo gatunkiem nizinnym, w górach dochodzi do 1200 m n.p.m. Na wielu terenach li­czebność jego jest znaczna, np. w południowym Kazachstanie spotyka się na powierzchni l ha od 5 do 150 osobników tego żółwia, przeciętnie zaś ok. 20 sztuk. Z.s. żywi się przeważnie roślinami, najchętniej soczysty­mi łodygami, liśćmi i owocami, ale na pustyni zjada wszelkie napotkane rośliny, w tym rów­nież trujące dla bydła, poza tym owady, a nawet ekskre­menty ptaków i kości małych zwierząt. Samice składają w 2 lub 3 miotach rocznie po 5 do 12 jaj średnicy ok. 5 cm. W czasie kopulacji samiec wpro­wadza do otworu kloakalnego samicy również cały ogon. W gorących okresach roku ż.s. za­pada w sen letni na okres 3 miesięcy, a w okresie zimnym — w sen zimowy trwający przeciętnie 6 miesięcy. Na nie­których obszarach, zwłaszcza pustynnych, obydwa okresy prawie że łączą się ze sobą i wówczas ż.s. aktywny jest tyl­ko ok. 3 miesięcy w roku. Z.s. wykazuje rzadką wśród żółwi właściwość rycia w ziemi dłu­gich i głębokich nor. Wygrze­bywane na noc i dla odbycia w nich snu letniego mają nie­wielką długość od 50 cm do l m. Natomiast nory, w któ­rych ż.s. spędza sen zimowy, osiągają 2 m długości i głębo­kość ok. l m pod powierzchnią

ziemi. Zakończone są obszerną komorą sypialną. Mięso ż.s. jest jadalne i smaczne. Roz­prowadza się je w konserwach, żywe zaś żółwie eksportuje głównie do krajów zachodnich. 2.s. występuje w Azji Central­nej i w południowo-zachodniej, na terenie Iranu, Afganistanu, Pakistanu i północno-zachod-nich Indii.

niera.

celu zdobycia szylkretu doko- :!•• nuje się masowych odłowów ż.sz., co doprowadziło do o- ' gromnego ich wytępienia. Szyi- • kretowe tarcze zdejmuje się na ogół z żółwi martwych, ale też . stosuje się zdejmowanie tarcz z żółwi żywych, które w tym celu poddaje się działaniu wy­sokiej temperatury płomienia ;

lub gorącej wody. Jeśli żółw przeżyje ten nieludzki zabieg, wówczas puszcza się go z po­wrotem do morza w nadziei, że •[ po pewnym czasie tarcze ro- ,, gowe zostaną zregenerowane. ;

Z l dorosłego ż.sz. można uzy- > skać kilka kilogramów szyi- ;

kretu. 2.sz. jest przystosowany • wyłącznie do życia w wodzie. Tylko dorosłe samice raz w ro­ku wychodzą z morza na brzeg w celu złożenia jaj. Składają je w liczbie od 150 do 200 sztuk (każde jajo średnicy ok. 4 cm) do wygrzebanych przez siebie jam, które następnie zasypują piaskiem. Zarówno samice, jak i później wylęgłe młode natych- :

miast wracają do morza. Na pokarm ż.sz. składają się roz­maite drobne organizmy mor­skie, jak małe ryby, mięczaki. skorupiaki, jamochłony. Mięso * ż.sz., zwłaszcza starszych osob­ników, nie jest jadalne. Z.sz. “ występują wyłącznie w ciep­łych morzach i w ciepłych stre­fach Oceanu Spokojnego, In- ^ dyjskiego i Atlantyckiego. W Europie spotyka się je w Mo­rzu Śródziemnym.

•'•£

304

Żółw wielkogłowy

Długość jego karapaksu docho­dzi do 18 cm. Z.w. charaktery- ' żuje nieproporcjonalnie duża głowa, pokryta l dużą, gładką tarczą, otaczającą całą grzbie­tową powierzchnię głowy. Szczyt górnej szczęki zdobi po­tężny hak. Niezwykle długi ogon pokrywają gładkie tarcz­ki. Pancerz grzbietowy jest średnio wypukły, a palce wień­czą mocne pazury. Błon pływ-nych brak. Ubarwienie kara­paksu jest ciemnobrązowe, przy czym na głowie widnieją jas­ne plamki. 2.w. żyje w zim­nych, szybko płynących stru­mieniach i małych rzekach o kamienistym dnie, przepływa­jących przez górskie lasy. W dzień ukrywa się pod kamie­niami w płytkiej wodzie lub wygrzewa na słońcu w pobliżu wody. Aktywny staje się o zmierzchu i w nocy. Pokarm zdobywa zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Żywi się roz­maitymi małymi zwierzętami, jak ryby, mięczaki, robaki. Sa­mice składają zaledwie po 2 jaja w jednej porze godowej. 2.w. zimuje na lądzie w wy­grzebanych przez siebie ja­mach. Mięso jego jest jadalne. 2.w. występuje w południo­wych Chinach, na Półwyspie Indochińskim oraz w Birmie.

żółw zielony —>-żółw jadalny.

źolwiak afrykański (Trionyx triunguis) — gatunek gada z rodziny -^-żółwiaków. Długość jego karapaksu dochodzi do 90 cm. Skórę niemal okrągłego pancerza grzbietowego pokry­wają rzędy małych brodawek.' Ubarwienie karapaksu jest brązowe z jasnożołtymi plam­kami, a plastron białawy. 2.a. prowadzi ściśle wodny tryb życia. Zamieszkuje duże rzeki, gdzie zagrzebany w mule den­nym czatuje na ryby i inne "i. małe zwierzęta wodne. Mięso "'" jego jest jadalne. Dla ludzi ką­piących się ukąszenia tego żół- '. wia mogą być niebezpieczne. Z.a. występują w środkowej i •;;

północnej Afryce na terytorium Kongo, Senegalu, Angoli, Egip- '••' tu oraz w Syrii i Palestynie.

ła, silnie wydłużona, pokryta gładką skórą, ogon krótki. Ka-rapaks ma barwę oliwkowo-zieloną z żółtymi plamami. 2.ch. jest ściśle związany ze środowiskiem wodnym. Zamie­szkuje rzeki i jeziora, gdzie przebywa w miejscach o dnie ' ilasto-piaszczystym i poszarpa- -

nych brzegach. Znakomicie pły­wa i nurkuje. Żywi się głównie rybami, za którymi wchodzi do sieci rybackich i często je ni­szczy. Poza tym zjada skoru­piaki i mięczaki wodne, owady i robaki. Aktywny jest w nocy. Na ląd rzadko wychodzi. Sa­mice składają jaja w jamkach o głębokości ok. 20 cm, wygrze­bywanych w piasku nad brze­giem wody. Składanie jaj od­bywa się 2 do 3 razy w roku. Łączna liczba jaj złożonych przez samicę wynosi do 70 sztuk rocznie. Jaja mają śred­nicę ok. 2 cm. 2.ch. zimuje na dnie zbiornika wodnego, głę­boko zagrzebany w mule. Mię­so jego jest jadalne i bardzo cenione. Na niektórych obsza­rach jego występowania, zwła­szcza w Japonii, jest czczony jako zwierzę święte. Hoduje się go tam w sadzawkach przy świątyniach, gdzie otaczany jest szczególną opieką zarówno przez kapłanów, jak i pielgrzy­mów. 2.ch. występują na du­żych obszarach Dalekiego Wschodu — we wschodnich Chinach, w Japonii, Korei i na Tajwanie. ,

żółwiak drapieżny (Trionyx ferox) — gatunek gada z rodzi­ny ->-żółwiaków. Ma karapaks dochodzący do długości 50 cm, a ciężar ciała — do 35 kg. Stanowi jeden z największych gatunków żółwi słodkowod-nych Ameryki Północnej. Ca­łość jego silnie spłaszczonego pancerza okrywa gładka, mięk­ka skóra. Z.d. prowadzi ściśle wodny tryb życia. Zamieszkuje przeważnie duże rzeki i jeziora. Zdobycz łowi czatując nieru­chomo na dnie zbiornika albo powoli pływając przy powie­rzchni wody. Pożera wszelkie małe organizmy, jak ryby, pła­zy, młode aligatory oraz ptaki wodne, w tym kaczki i gęsi,

oraz ich pisklęta. Jest ruchli­wy, niezwykle agresywny i żarłoczny. Schwycenie go do ręki grozi pokaleczeniem. Wy­rządza szkody w gospodar­stwach rybnych i wśród wod­nego ptactwa domowego. Sa­mice składają w jamkach wy­grzebanych nad brzegiem wody do 25 jaj średnicy 2,7 cm. Mię­so ż.d. jest jadalne i uważane za przysmak. W związku z tym ż.d. łowi się wszelkimi sposo­bami — do sieci, na wędki, a nawet poluje się przy użyciu broni palnej. Sprzedaje się go na targach. Jest dość pospolity. Występuje we wszystkich du­żych rzekach południowo--wschodnich obszarów Amery­ki Północnej, spływających do Zatoki Meksykańskiej, brak go natomiast w rzekach uchodzą­cych do Oceanu Atlantyckiego.

nalnie małą, wydłużoną głowę kończy szpiczasty ryjek noso­wy. Nogi są typu pływnego. Karapaks ma barwę brązową

306

z licznymi, nieregularnymi, ciemnymi plamkami. Z.k. żyje w rzekach. Pożera głównie skorupiaki i owady wodne. Mięso jego jest bardzo cenione. Występuje w Północnej Ame­ryce, od Kanady aż do północ­nego Meksyku.

funkcję oddechową pełnią licz­ne, nitkowate, bogato unaczy-nione kosmki, wyścielające bło­nę śluzową gardzieli. Przez powierzchnię tych kosmków następuje wymiana gazowa, tzn. wydzielanie dwutlenku wę­gla oraz pobieranie tlenu roz­puszczonego w wodzie, która dostaje się do gardzieli. Dzięki temu urządzeniu ż. mogą prze­bywać pod wodą bardzo długo (do 15 godzin) bez konieczności wypływania na jej powierzch­nię i pobierania tlenu atmosfe­rycznego. Z. są aktywne o zmierzchu i w nocy, dzień zaś spędzają w bezruchu na dnie zbiornika wodnego. Przeważa­jąca większość gatunków ż. jest wyłącznie mięsożerna. Ich po­karmem są rozmaite bezkrę­gowe zwierzęta wodne, głów­nie stawonogi i mięczaki, duże zaś osobniki pożerają ryby i płazy. Nieliczne gatunki ż. oko­licznościowo zjadają również pokarm roślinny. Mięso ż. jest jadalne i bardzo cenione. W związku z tym łowi się ż. w dużych ilościach sieciami, węd­kami i innymi sposobami, zło­wione zaś osobniki sprzedaje się powszechnie na targach. Schwytane ż. bronią się zacie­kle, a duże okazy dotkliwie kąsają. Z. zamieszkują połud-niowo-wschodnie obszary Ame­ryki Północnej, środkową i po­łudniową Afrykę, niewielki ob­szar północnej części Półwyspu Arabskiego, południową i wschodnią Azję (gdzie wystę­puje największa liczba ich ga­tunków) oraz Archipelag Malajski. Brak ich w Ame­ryce Środkowej i Południowej oraz w Australii. Rodzina ż. obejmuje 7 rodzajów i 22 ga­tunki.

często bardzo kolorowe ubar­wienie oraz deseń. Wszystkie ż. mają też dobrze rozwinięty ogon oraz odnóża, które w za­leżności od środowiska życia ulegają zmianom adaptacyj­nym. U gatunków lądowych kończyny są słupowate i opa­trzone rozmaicie wykształco­nymi palcami, zakończonymi pazurami. U gatunków wod­nych odnóża, zwłaszcza przed­nie, uległy przekształceniu w długie, płaskie wiosła, palce zaś zostały częściowo lub zu­pełnie zredukowane. U ż. lą­dowych kończyny mogą być całkowicie wciągane do pance­rza, natomiast u ż. morskich nie są one w ogóle wciągane lub tylko częściowo. Poza tym u ż. zamiast uzębienia na kra­wędziach szczęki i żuchwy znajdują się ostre, rogowe li­stwy, umożliwiające ćwiarto-wanie czy rozszarpywanie cia­ła zdobyczy. Do innych cech ż. należą obecność ruchomych i rozdzielonych powiek, brak otworów usznych, błon bęben­kowych i ucha środkowego oraz wzdłużne ustawienie szpary kloakalnej. U ż. wystę­pują gruczoły kloakalne gra­jące rolę gruczołów wonnych oraz gruczoły solne, znajdują­ce się w jamie nosowej. 2. są jajorodne, przy czym wszyst­kie gatunki, bez względu na środowisko życia, składają jaja na lądzie. Jaja otoczone biały­mi, wapiennymi osłonkami mają kształt kulisty lub wa-łeczkowaty. Wewnętrzne za­płodnienie odbywa się za po­mocą pojedynczego narządu kopulacyjnego. Dopiero co wy­lęgłe osobniki są podobne do dorosłych i mają pancerz, jakkolwiek początkowo bardzo miękki. Z uwagi na środo­wisko życia ż. dzieli się na ściśle lądowe, ściśle wodne i o amfibiotycznym trybie życia.