WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

34

Żywi się małymi kręgowcami, głównie ssakami i ptakami. Jest wężem mało agresywnym;

charyna (Charina bottae) — gatunek gada z rodziny ->-du-sicieli. Rośnie do długości 55 cm. Ma ubarwienie jednolite, jasnooliwkowozielone. Postać ch. jest nietypowa, z czym łą­czy się niezwykły behawior o-bronny. Otóż koniec jej krót­kiego ogona ma tępe zakoń­czenie, a przy tym jest grube jak głowa. Na pierwsze wej­rzenie trudno nawet rozróżnić te dwa elementy ciała. W ra­zie niebezpieczeństwa ch. zwi­ja się w kłębek, a z jego środ­ka wznosi do góry ogon, gło­wę zaś wychyla nieco na zewnątrz, ale spod ciała. Napa­stnik uderza oczywiście w ogon, znakomicie imitujący głowę $tzw. fałszywą głowę), a wów­czas napadnięty czmycha. Licz­ne blizny na ogonie świadczą,

Cbaryna

że istotnie przyjmuje on na siebie ataki wrogów. Charyna przebywa na terenach górs­kich lasów szpilkowych, czę­sto w pobliżu potoków i miejsc wilgotnych. Ich pokarmem są rozmaite małe kręgowce. Sa­mica rodzi raz na rok kilka­naście młodych długości 15 do 23 cm. Ch. występują w Ame­ryce Północnej — w Kalifornii oraz w Meksyku.

bezbarwne, opalizujące kry­ształki guaniny, które w od­powiednim ułożeniu dają bar­wę białą lub srebrzystą. Jeśli warstwa guanoforów leży na warstwie melanoforów i nastą­pią pewne zmiany v/ cytolo­gicznych "właściwościach gua­noforów, wówczas powstaje strukturalna (nie barwnikowa) barwa niebieska wywołana interferencją fal świetlnych. Jeśli w tym układzie ch. znaj­dują się lipotory, wówczas po­wstaje strukturalna barwa zie­lona (połączenie barw niebie­skiej i żółtej). Barwy struktu­ralne występują pospolicie u wielu gatunków płazów. Głów­ne skupienia ch. w skórze pła­za znajdują się między naskór­kiem a skórą właściwą. Cha­rakterystyczne barwy skóry płaza zależą od układu samych ch., przy czym szczególną rolę odgrywają stale ze sobą zwią­zane różne typy komórek barwnikowych, tzw. organy barwne. Natomiast chwilowe zmiany barwy skóry polegają na przemieszczaniu się (roz­praszaniu lub skupianiu) ziar­nek barwnika wewnątrz ch. przy ich nie zmienionych kształ­tach. Zmiany barw skóry u płazów powstają pod wpływem różnych czynników wewnętrz­nych i zewnętrznych (endo- i egzogennych).

smugami, a boki tułowia i bo­czne powierzchnie tylnych koń­czyn — lazurowoniebieską z jasnożółtymi, poprzecznymi paskami, które przechodzą na kraj żuchwy. Palce wszystkich kończyn są czerwone, brzuch różowy, a tęczówki oczu ru-binowoczerwone, otoczone wąs­kim, czarnym paskiem. Źreni­ce oczu są pionowo eliptyczne. Ch.k. prowadzi ściśle nadrzew­ny tryb życia. Jaja składa do zwijanych przez siebie liści drzew. Występuje w Ameryce Środkowej.

powolne i poruszają się jakby z wielką ostrożnością lub nie­pewnością, zatem odmiennie niż inne rzekotki. Ch.l., siedząc na gałęzi, tylko częściowo wy­korzystuje do tego przylgi, przede wszystkim zaś obejmu­je gałązkę przeciwstawnymi palcami wszystkich kończyn i trzyma się jej tak mocno, że zdjęcie zwierzątka przemocą z gałązki grozi jego poważnym uszkodzeniem. Ch.l., chcąc się przenieść z jednej gałązki na drugą, nie skacze, lecz naj­pierw wysuwa w jej kierunku przednią kończynę i próbuje, czy gałązki dosięgnie, czasem przez dłuższą chwilę na próżno machając w powietrzu tą koń­czyną. Po uchwyceniu gałązki przenosi na nią tylną kończy­nę, a następnie całe ciało. Za­równo powolne ruchy ch.L, jak i sposób poruszania się po ga­łązkach przypominają łudząco ruchy kameleona. Ch.l., posta­wiona na ziemi, powoli kroczy, unosząc tułów od l do 2 cm nad jej powierzchnią, skacze zaś bardzo niezręcznie. Żywi się rozmaitymi małymi owa­dami. Łączenie się par odby­wa się na drzewie. W celu zło­żenia jaj skojarzona para wy­biera duży, zwisający liść i sa­mica trzymając się przednimi nogami gałązki zbliża tylnymi kończynami jego brzegi do siebie, tworząc ze zwiniętego liścia rodzaj tulejki lub toreb­ki. Samiec siedzący na samicy również pomaga jej w tej czyn­ności tylnymi kończynami. Czasem zdarza się, że samica łączy ze sobą blaszki 2 liści. W czasie przytrzymywania zwiniętej blaszki liścia samica składa do niej jaja, które sa­miec zapładnia, galaretowate zaś osłonki jaj sklejają ze so­bą zwiniętą blaszkę liścia. W miarę wypełniania się zwinię­tego liścia jajami, żaby prze-S

suwają się ku górze. Z reguły l para tworzy kilka takich gniazd, do których w ciągu l sezonu godowego zostaje zło­żonych łącznie ok. 100 jaj o dużych, bogatych w żółtko ko­mórkach jajowych. Po złożeniu jaj para pozostawia gniazda ich własnemu losowi. Tego ro­dzaju gniazda formowane są zawsze nad wodą, a jaja roz­wijają się bardzo szybko. Już na trzeci dzień od chwili zło­żenia jaj u embrionów poja­wiają się skrzela zewnętrzne, w piątym zaś dniu osiągają zarodki największe wymiary, tj. ok. 10 mm długości, i w tym stadium opuszczają osło­ny jajowe. Kijanki mają prze­zroczyste ciało oraz duże, me­talicznie błyszczące oczy. Po wydostaniu się z osłon jajo­wych larwy wypadają z gniaz­da wprost do wody, w czym często pomaga im ulewny deszcz, który je spłukuje. Ki­janki przeobrażają się po kil­ku tygodniach pobytu w wo­dzie. Ch.l. występują w tropi­kalnej strefie Ameryki Środ­kowej (Panama, Kostaryka).

cykl roczny — zjawisko fi­zjologiczne polegające na o-kresowych i regularnie się pojawiających wahaniach in­tensywności funkcji różnych narządów w ciągu roku kalen­darzowego. Rezultatem tego procesu jest występowanie w pewnych stałych okresach prze­ważnie jednego maksimum, a z kolei jednego minimum w czynności danego narządu w ciągu roku, co graficznie moż­na przedstawić w postaci linii krzywej mniej lub więcej zbli­żonej do prawidłowej sinusoi-dy. Powtarza się to z roku na rok w ciągu całego życia or­ganizmu. Przebieg c.r. jest charakterystyczny dla danego narządu, a różny dla różnych

narządów. Na przykład, kiedy funkcja jednego z nich osiąga maksimum, w innym na­rządzie może wystąpić jego minimum. Wahania czynności jednego narządu mogą być bardzo małe, w innych zaś wahania ich funkcji mogą być znaczne. Tak więc organizm jako całość jest materialnym podłożem wzajemnie się prze­platających, a ściśle ze sobą skorelowanych procesów fizjo­logicznych zachodzących w je­go składowych częściach, t j. narządach pracujących na za­sadzie wahnień wahadła in plus i to minus. Swoisty c.r, zarówno w obrębie narządu, jak i w obrębie organizmu jest właściwością gatunkową, gene­tycznie zakodowaną i zharmo­nizowaną z tenologicznymi zja­wiskami zachodzącymi w śro­dowisku życia typowym dla danego gatunku. Czynnikami bezpośrednio wywołującymi zmiany funkcjonalne danych narządów są zmiany w ich strukturze cytologicznej, histo­logicznej, a także morfologicz­nej. Niektóre narządy płaaa, jak np. gonady, przewód po­karmowy, ciało tłuszczowe. niektóre wytwory skórne, np. modzele godowe, a nawet nie­które mięśnie podlegają w c.r. wyraźnym morfologicznym zmianom, dającym się okreś­lić parametrami wymiarowy­mi (cm, g). Podstawowym ele­mentem sterującym zjawiska­mi c.r. jest czynność hormo­nalna przysadki mózgowej, dla której z kolei czynnik inspi­rujący stanowi działalność neurosekrecyjna podwzgórza (centrum cykliczności). To osta­tnie centrum hormonalne na­zwano “zegarem fizjologicz­nym", który niezawodnie w odpowiednim czasie kieruje zasadniczymi czynnościami ży­wego organizmu. Charakterys-

tyczną właściwością c.r. jest jego niezależność od warun­ków środowiska zewnętrznego (np. u niektórych płazów re-gresja przewodu pokarmowe­go, występująca zwykle w o-kresie zimowym, rozpoczyna się w pełni lata, owulacja u samic — w czasie pobytu ich jeszcze w zimowisku, a wę­drówki na zimowiska rozpo­czynane są jeszcze w okresie wysokich temperatur powie­trza). Ostateczną zaś, poza-ustrojową konsekwencją ex. jest regularne w czasie wystę­powanie wielu różnych zjawisk fenologicznych, np. sezonowych wędrówek zwierząt, budowy gniazd, występowania . pory godowej itd. Powszechnie zna­nym zjawiskiem związanym z c.r. jest składanie jaj w stałym terminie dla danego gatunku. C.r. u płazów jest stosunkowo dobrze poznany. Znamy c.r. ich przemiany gazowej, tzn. oddy­chania skórnego i płucnego, c.r. funkcji przysadki mózgo­wej, tarczycy, gonad, przewo­du pokarmowego, zmiany za­wartości wody w całym orga­nizmie, zmiany zawartości li­pidów w poszczególnych na­rządach i in. Ogólnie biorąc, stwierdza się wyraźną korela­cję funkcji różnych układów z okresem pory godowej płaza. U gadów c.r. jest poznany znacznie słabiej niż u płazów. Z innych rytmów biologicz­nych szczególnie ważny jest rytm dobowy, szczególnie dob­rze poznany u człowieka.

Cylindrowiec koralowy

pują w szkielecie szczątki pa­sa miednicowego oraz widocz­ne na zewnątrz szczątki koń­czyn tylnych, tzw. pazury od­bytowe, w postaci krótkich, zaostrzonych tworów, umiej­scowionych po obu bokach szpary kloakalnej. Inną pry­mitywną cechą c.k., odróżnia­jącą je od wyżej uorganizo-wanych węży jest obecność zębów na kości międzyszczę-kowej (praemaxilla). Zwarte, walcowate ciało e.k. pokrywa­ją małe, gładkie i okrągłe łus­ki. Na głowie słabo wyodręb­nionej od tułowia znajdują się bardzo małe oczy z okrągłymi źrenicami zakrytymi okulara­mi. Stosunkowo gruby i krótki ogon jest tępo zakończony. C.k. wyróżniają się pięknym, jas-krawoczerwonym ubarwieniem z czarnymi, poprzecznymi sze-. rokimi pierścieniami, ułożony­mi w regularnych odstępach wzdłuż ciała. Ubarwienie to upodabnia je do jadowitego ->-węża koralowego (stąd na­zwa) lub do -»arlekina. C.k. zamieszkują wilgotne, tropi- •;

kalne lasy. Prowadzą ryjący ;

tryb życia. Żywią się płazami beznogimi, małymi jaszczurka­mi i wężami. Są jajożyworod-ne. Występują w tropikalnej ;

strefie Ameryki Południowej. ,

dendrelat plamisty (Dendre-lapłlis pictus) — gatunek gada z rodziny -^-wężowatych. Roś­nie do długości ok. l m. Ma silnie wydłużoną, wąską i szpi­czaste zakończoną głowę, cien­ki i w przednim odcinku bocz­nie spłaszczony tułów oraz długi i wyjątkowo cienki ogon. Szparowate i nieregularnego kształtu źrenice ustawione są poziomo. Na brzusznej po­wierzchni tułowia zaznaczają się biegnące wzdłuż ciała i skierowane na boki ostre kra­wędzie utworzone z łusek. Na zielonym tle grzbietu widnieją poprzeczne, regularnie ułożone, ciemne plamy. Ponadto cała powierzchnia ciała wykazuje charakterystyczny dla tego ga­tunku, jaskrawometaliczny po­łysk. D.p. przystosowany jest do nadrzewnego trybu życia, przy czym zarówno ubarwie­nie, jak i kształt ciała upodob­niają go idealnie do długich '. cienkich gałązek. Dzięki brzusznym krawędziom bardzo szybko i zwinnie porusza się

Dendrelaf plamisty

po gałęziach. Żywi się prze­ważnie jaszczurkami i płaza­mi nadrzewnymi. Samica rodzi

żywe młode. D.p. przestraszone udają martwe — nieruchomie­ją, szeroko otwierają pysk, bezwładnie wysuwają na ze­wnątrz język i w takiej pozy­cji pozostają przez dłuższy czas. Występują w południo-wo-wschodniej Azji, w Indiach, a także w Indonezji i na Cej­lonie.

-upłazów ogoniastych. Samiec rośnie do długości 68,6 cm, sa­mica — 74 cm. Ogon osiąga 1/3 długości ciała. D.b. ma silnie spłaszczoną, szeroką głowę, wydłużony i grzbieto-brzusznie spłaszczony tułów oraz masyw­ny, wysoki, bocznie spłaszczo­ny ogon, opatrzony fałdami skórnymi, z których grzbieto­wy w postaci niskiej listewki zachodzi prawie do połowy tu­łowia. Występujące wzdłuż bo­ków tułowia szerokie, mięsi­ste, pomarszczone fałdy skór­ne rozpoczynają się za głową, a kończą u nasady ogona. Rów­nież zewnętrzne skraje odnóży otoczone są fałdami skórnymi. Krótkie i grube nogi wieńczą krótkie i grube palce. Przed­nie odnóża mają po 4, tylne

— po 5 palców. Małe oczy, po­łożone na bokach głowy, po­zbawione są powiek, nozdrza znajdują się na samym końcu pyska, a otwór gębowy jest duży i głęboko wcięty. Osob­niki dorosłe mają za głową l parę otworów skrzelowych lub czasem tylko l otwór umiesz­czony lewostronnie. W komo­rze skrzelowej znajdują się 4 pary łuków skrzelowych. Ubar­wienie d.b. bywa zmienne — od szarego poprzez szarobrązo-

drzewołaz karłowaty

40

we do czarnego, z małymi, nie­regularnymi, jaśniejszymi i-ciemniejszymi plamkami. D.b.

jest płazem ściśle wodnym. Za­mieszkuje duże, średnio głębo­kie, a przy tym szybko płyną­ce i bogato natlenione rzeki i strumienie. Wynika z tego, że określenie “błotny" nie znaj­duje uzasadnienia w charak­terze typowego otaczającego go środowiska. D.b. prowadzi skryty tryb życia. Przebywa zwykle w miejscach o silnym prądzie i głębokości ok. l m i tutaj kryje się pod dużymi kamieniami, blokami skalny­mi, wśród korzeni drzew itp. W nocy opuszcza kryjówki i żeruje. W czasie wyszukiwa­nia pokarmu powoli kroczy po dnie lub przepływa krótkie od­cinki za pomocą bocznych ru­chów ogona. Rzadko wypływa na powierzchnię wody dla za­czerpnięcia powietrza. Na po­karm d.b. składają się wszel­kie wodne organizmy, które potrafi połknąć. Należą do nich najczęściej robaki, raki, ślimaki, rozmaite płazy, ryby oraz ich ikra. D.b. jest zwie­rzęciem żarłocznym i w związ­ku z tym często bywa przy­padkowo chwytany na wędki zamiast ryb. Żarłoczność ta i drapieżność zyskały mu nazwę “diabła". Pora godowa u tego gatunku przypada na sierpień i wrzesień. Godujący samiec różni się od samicy silnie uwy­puklonymi wargami kloakal-nymi. Samce przygotowują gniazda pod dużymi kamie­niami, leżącymi w wodzie na dnie strumieni. W gnieździe

składa jaja zwykle kilka sa­mic. Zapłodnienie jest zewnę­trzne. Gniazda z jajami strze­że samiec, wychylając z kry­jówki tylko głowę. Samica składa jaja w 2 długich, gala­retowatych sznurach o bardzo misternym i oryginalnym kształcie. Każda komórka ja­jowa, otoczona galaretowatymi i przezroczystymi osłonkami, łączy się z drugą galaretowa­tym sznureczkiem. Skrzek przypomina swoim wyglądem sznur koralików, z których każdy znajduje się w tej sa­mej odległości od drugiego. Sznury skrzeku przyklejane są do kamieni. Jedna samica skła­da w okresie godów łącznie 300 do 450 jaj. Średnica ko­mórki jajowej wynosi 6 mm, średnica jaj z osłonkami —18 do 20 mm. W zależności od temperatury wody jaja rozwi­jają się od 2 do 4 miesięcy. Świeżo wylęgłe kijanki mierzą 3 cm. Kijanka wyrośnięta ma odnóża, dobrze rozwinięte skrzela zewnętrzne oraz płe­twę ogonową z wysokimi fał­dami skórnymi. Przeobrażenie następuje między 18 a 20 mie­siącem, licząc od momentu o-puszczenia przez kijankę osło­nek jajowych, przy jej długoś­ci wynoszącej 10 do 13 cm. Młodociane osobniki uzyskują dojrzałość płciową w 5 lub 6 roku życia. D.b. występują na południowo-wschodnich obsza­rach Ameryki Północnej oraz w części stanów Missouri i Arkansas.

drzewołaz karłowaty (.Dendro-hates pumilio) — gatunek pła­za z rodziny -^drzewołazów. Rośnie do długości 18 mm. Sta­nowi najmniejszy gatunek spośród drzewołazów. Ubar­wienie jego grzbietu jest jas- ::

krawoczerwone, upstrzone • czarnymi kropkami, kończyny <

zaś są czarne. DJc. zamieszku­ją wilgotne lasy, gdzie często przebywają na liściach roz-

Drzewołaz karłowaty

maitych roślin. Występują w iropikalnej strefie Ameryki

Południowej.

drzewołaz malarski (Dendro-bates tinctorźus) — gatunek płaza z rodziny -^-drzewołazów. Rośnie do długości kilku cen­tymetrów. Jego skóra wyposa­żona jest w liczne i dobrze rozwinięte gruczoły jadowe. Samica składa ok. 20 jaj, któ­re zostają przyklejone do grzbietu samca. W ten sposób samiec opiekuje się złożonymi jajami, a następnie rozwinię­tymi z nich kijankami, nosząc je na grzbiecie. Ubarwienie grzbietu d.m. jest błyszczące, czarne lub ciemnobrązowe z dużymi, okrągłymi, metalicz­nie błyszczącymi błękitnymi plamami. Podobnie jak u in­nych drzewołazów, gruczoły skórne d.m. zawierają silny jad, który służy Indianom do zatruwania strzał. Jad ten ma niezwykłą właściwość, znaną również u innych pokrewnych gatunków. Mianowicie u kolo­rowych papug, po wydarciu im zielonych piór i natarciu w tym miejscu skóry jadem d.m., wyrastają pióra odmiennej barwy — żółte lub czerwone. Dlatego nazwano tę żabę “ma­larską". Ostatnio jednak kwe­stionuje się ten fakt. D.m. ży­wią się rozmaitymi małymi o-wadami. Zamieszkują wilgotne lasy tropikalne strefy Amery­ki Środkowej i Południowej.

drobates trwittatus) — gatu­nek płaza z rodziny —^drzewo­łazów. Rośnie do długości kil­ku centymetrów. Należy do najpiękniej ubarwionych pła­zów bezogonowych. Grzbiet ma ciemnogranatowy z metalicz­nym połyskiem i z 3 wzdłuż­nymi, szerokimi pasami jas-krawożółtego koloru, łączący­mi się w żółtą plamę na grzbie­towej powierzchni głowy. Rów­nież grzbietową powierzchnię wszystkich kończyn pokrywa­ją żółte pasy. W skórze wy­stępują liczne gruczoły, któ­rych jad służy Indianom do zatruwania strzał. D.t. zamie­szkuje wilgotne tropikalne la­sy, gdzie przebywa na pędach rozmaitych roślin. Żywi się o-wadami. Samiec opiekuje się złożonymi jajami, a kijanki

Drzewoiaz trójpaskowy

nosi na grzbiecie. D.t. wystę­puje w Południowej Ameryce, w zlewisku Amazonki.

nie błon pływnych. Tylne od­nóża są cienkie. W skórze wy­stępują liczne gruczoły zawie­rające bardzo silny jad o właś­ciwościach neurotoksycznych, tzn. paraliżujących system ner­wowy innych zwierząt. Ubar­wienie grzbietu jest jasnozie-lonkawe z dużymi, okrągłymi, symetrycznie ułożonymi, ciem­nobrązowymi plamami. Cała powierzchnia skóry ma silny, metaliczny, złocisty połysk (stąd nazwa). D.z. zamieszkuje cieniste miejsca w wilgotnych tropikalnych lasach. Prowadzi dzienny, częściowo naziemny, a częściowo nadrzewny tryb życia. Jest bardzo ruchliwy. Żywi się głównie małymi mu­chami. Wykazuje swoistą opie­kę nad potomstwem. Samica składa zapłodnione jaja w licz­bie od 2 do 20, najczęściej 6 do 10 sztuk, w wilgotnych dziuplach drzew. Jaja mają lepkie, nieregularnie kuliste, galaretowate osłonki oraz wy­posażone są w dużą ilość żółt­ka. Po złożeniu jaj przez sa­micę, samiec pozostaje przy nich i roztacza nad nimi opie­kę, chroniąc je przed wroga­mi. Po upływie ok. 2 tygodni z jaj wykluwają się kijanki, które natychmiast wpełzają na grzbiet samca, przyczepiają się do niego bardzo silnie i na jego grzbiecie, zatem w warun­kach środowiska lądowego, odbywają dalszy rozwój. W tym okresie rozwoju larwy ko­rzystają jedynie- z tej wody, która w postaci kropli deszczu spada na grzbiet samca. Jeśli w tym czasie jakaś kijanka odpadnie przypadkiem od swo­jego opiekuna, a trafi do wo­dy, wówczas także rozwija się normalnie. Po upływie ok. 6 tygodni od momentu wyklucia się z jaj, tj. po osiągnięciu przez kijanki odpowiedniego stadium rozwojowego, samiec

wyszukuje dziuplę wypełnioną wodą, kałużę deszczową albo strumyk, zanurza się w wodzie

Drzewolaz złocisty

i wtedy kijanki samorzutnie opuszczają jego grzbiet i wkrótce odbywają -^przeobra­żenie. Po roku młode żaby u-zyskują dojrzałość płciową przy długości ciała 2,5 do 5 cm. D.z. i inne gatunki drze-wołazów znane są od dawna Indianom, którzy używają ja­du tych żab do zatruwania swoich śmiercionośnych strzał. Jad ten uzyskują Indianie prostym sposobem: nawlekają drzewołaza na koniec patyka i trzymają przez pewien czas nad ogniem, a wtedy pod wpływem wysokiej tempera­tury następuje kurczenie się tkanek skóry i wyciskanie z niej jadu. Wydobywający się jad z gruczołów skórnych ska-puje kroplami do podstawio­nego naczynia. Trucizna pod­dawana jest następnie przez pewien czas fermentacji, po czym macza się w niej końce strzał, na których wysycha. Siła jadu d.z. jest bardzo du­ża, o czym świadczy fakt, że małpy lub duże ptaki trafione zatrutą strzałą padają martwe natychmiast. Również dla du­żych zwierząt i dla człowieka ^:

strzały zatrute tym jadem są ^!, bardzo groźne. Za pomocą tej 1 broni Indianie polują na róż- .

43

dusiciele