łłio artv nrtn r>a<3tar»i/* TwdalfiniC
8}
grzebiusi&a gibraltarska
jaj z kloaki, para zaczyna pływać, zataczając koła w płaszczyźnie mniej więcej pionowej do powierzchni dna. W ten sposób w każdym górnym położeniu para odwrócona jest grzbietami w dół, w dolnym zaś położeniu zajmuje pozycję normalną. Inaczej mówiąc — para pływając koziołkuje. Jeden pełny obrót trwa 11 do 14 s. W górnym położeniu pary następuje wydalenie jaj z kloaki, w dolnym zaś położeniu jaja rozpościerają się równomiernie na grzbiecie samicy i przyklejają się do niego. W tym momencie samiec je za-pładnia. Takie krążenie zespolonych ze sobą g.a. powtarza się dotąd, aż samica wydali wszystkie jaja w liczbie wahającej się od 40 do 500 sztuk. Mają one średnicę 6 do 7 mm i zawierają dużą ilość żółtka. Jaja znajdujące się już na grzbiecie samicy są przypadkowo przyciskane przez samca, co powoduje lepsze ich przyklejenie, a nawet wciśnięcie w skórę matki. Do skóry samca się nie przyklejają. Zdarza się, że w czasie wydalania jaj część z nich nie trafia na grzbiet samicy, lecz opada na dno zbiornika. Jaja te nie rozwijają się. Po wydaleniu wszystkich jaj samica zaczyna drżeć, a wtedy samiec ją puszcza. Jaja przytwierdzone do skóry samicy stopniowo się w nią zagłębiają i wreszcie całkowicie zapadają w tworzące się wokół nich jam-ki o kształcie rozszerzonych na dnie buteleczek. Głębokość ich wynosi 10 do 15 mm, a średnica ich zewnętrznych o-tworów — 5 do 6 mm. Cienkościenne przegrody między poszczególnymi jamkami mają bogate unaczynienie. W 10 dni od czasu wydalenia jaj są one całkowicie schowane w skórnych jamkach. tak że oowierz-
chnia skóry samicy jest zupełnie gładka. Otwory jamek zasłaniają wieczka utworzone z zewnętrznych osłonek jajowych, a powierzchnia ciała samicy pokrywa się cienką warstewką mułu. W tym stanie trudno jest zauważyć, czy w skórze znajdują się jaja. Komórki jajowe tkwiące w jamkach skórnych szybko się rozwijają, zwiększając przy tym swój ciężar. W początkowym okresie rozwoju ciężar jaja wynosi ok. 3 g, w końcowym — ok. 4 g. W 4. tygodniu rozwoju zarodki energicznie się poruszają. Rozwinięte kijanki mają parzyste otwory oddechowe, natomiast brak im rogowych szczęk i ząbków. Mimo że nie przechodzą stadium wolno żyjącej kijanki, to jednak opatrzone są silnie unaczynioną płetwą ogonową, która pełni rolę narządu oddechowego. Wymiana gazowa następuje między ścianą jamek skórnych a płetwą ogonową zarodka. W okresie między 11 a 13 tygodniem od czasu wydalenia jaj przez samicę ostatecznie przeobrażone młodociane osobniki rozrywają wieczka, opuszczają jamki i porzucają matkę. Na ok. 2 do 3 tygodni przed opuszczeniem jamek następuje re-sorpcja płetwy ogonowej i rozpoczyna się przeobrażenie. Po ukończeniu rozwoju przez wszystkie kijanki samica zrzuca wylinkę i razem z nią zostają usunięte resztki ścian jamek, skóra zaś uzyskuje normalny wygląd. G.a. występuje w Ameryce Południowej — w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Boliwii, Gujanie, Surinamie, na Trynidadzie i w Peru.
frzebiuszka dbraitsrsica (Pel»-botes cultripes) — gatuaek płaza z rodziny ->-grzebiuszko-
watvch. Rnśnip dn (HiiPOBpi
grzebiuszka syryjska
62
9 cm. Ma skórę gładką, źrenice teoarowate, pionowe, modzele pl|||owe wybitnie duże, o błyszczącej powierzchni i zupełnie czarne. Ubarwienie grzbietu jest szarożółte z nieregularnymi, ciemnobrązowymi plamami, częściowo zlewającymi się ze sobą. G.g. żywią się głównie rozmaitymi owadami. Zamieszkują przeważnie tereny piaszczyste, gdzie prowadzą nocny tryb życia. Występują w pół-nocno-zachodniej Afryce, na Półwyspie Pirenejskim i w południowej Francji.
grzebiuszka syryjska (Peloba-tes syriacus) — gatunek płaza z rodziny ->grzebiuszkowatych. Rośnie do długości 8 cm. Ma skórę gładką, źrenice szparo-wate, pionowe, modzele piętowe jasno ubarwione, grzbiet jasnoszary lub żółtawy z nieregularnymi, ciemnozielonymi plamami, brzuch biały. Żyje na terenach o suchej, twardej i szczelnej glebie, przeważnie gliniastej z domieszką kamieni. W tych warunkach glebowych potrafi zagrzebywać się
Grzebiuszka syryjska
do 25 cm pod powierzchnią ziemi. G.s. jest wytrzymała na suszę i ginie dopiero po utracie wody z organizmu, równającej się ok. 40% ciężaru ciała. Żywi się przede wszystkim chrząszczami, pająkami, ślimakami, a poza tym zjada dżdżownice i gąsienice. Kijanki g.s. osiągają długość ok. 15 cm i mają zdolność zimowania v/ stanie larwalnym. Świeżo przeobrażone okazy dochodzą do. ok. 3,5 cm długości. Dorosłe osobniki zimują na lądzie, w glebie o bardzo małej wilgotności, wynoszącej zaledwie 3 do 5%. G.s. występują na Półwyspie Bałkańskim i w Azji Mniejszej, w Syrii.
grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) — gatunek płaza z rodziny —-grzebiuszkowatych. Długość samca dochodzi do 6,5 cm, samicy — do ok. 8 cia. Ciało jest krępe, głowa wy-sklepiona, tylne kończyny krótkie, a na ich podeszwowej powierzchni występują duże, twarde, o ostrych krawędziach i półksiężycowatym kształcie modzele rogowe, jasnożółto ubarwione. Służą one do aktywnego zagrzebywania się w ziemi (stąd nazwa gatunku). Silnie wystające oczy mają pionowe, szparowate źrenice. Brak błon bębenkowych i rezonatorów. Gładka, cienka i delikatna skóra pozbawiona jest skupień gruczołowych w postaci -»-parotyd, natomiast występują w niej gruczoły produkujące substancję o specy-cyficznej woni czosnku, która zostaje wydzielona dopiero po mechanicznym podrażnieniu skóry. U dojrzałych płciowo samców w okresie pory godowej funkcjonują na grzbietowej powierzchni ramion owalne gruczoły wonne, których brak u samicy. Ubarwienie grzbietu jest jasnopopielate z 4 ciemnobrązowymi, mniej lub bardziej wydłużonymi plama-
53
grzechotnik diamentowy
mi. Znane są osobniki o większej .liczbie okrągławych plam, a także okazy bezplamiste. G.z. jest płazem nizinnym, zamieszkującym tereny o glebach lekkich i średnio wilgotnych. W górach nie występuje. Spotyka się ją na polach uprawnych, łąkach, w ogrodach, sadach, rzadko w lasach. Prowadzi ściśle nocny tryb życia, nawet w okresie godów. Dzień spędza ukryta w wygrzebanych przez siebie norkach w ziemi, przy czym każdorazowo zagrzebuje się w innym miejscu. Żywi się dżdżownicami, pająkami, wijami, rozmaitymi chrząszczami o nocnej aktywności, gąsienicami i ślimakami. Odbywa gody przeważnie w kwietniu i maju, rzadko w terminach późniejszych, do lipca włącznie. Podczas godów zarówno samce, jak i samice wydają cichy głos godowy, przypominający dwu- lub trzykrotne mruknięcia słyszalne tylko w bezpośrednim sąsiedztwie godujących płazów. Samice składają skrzek w postaci grubego, galaretowatego rulonu długości od 60 do 110 cm. Rulony skrzeku bywają często owinięte wokół roślin wodnych, a nawet ściśle do nich przyklejone. Liczba składanych jaj wynosi od ok. 2300 do ok. 3400 sztuk. Kijanki mają charakterystyczny kształt, łatwy do odróżnienia od kształtu kijanek innych naszych gatunków płazów, i osiągają znaczną długość — ok. 12 cm, a czasem nawet 18 cm. Dorosłe o-sobniki zimują wyłącznie na lądzie, gdzie zagrzebują się do głębokości ok. 2 m. W Polsce g.z. występują na całym niżu, gatunkowy zaś obszar ich występowania obejmuje środkową, południową i wschodnią Europę, z wyjątkiem terenów górzystych. Brak jest g.z. w
Anglii. Na wschodzie sięgają po Ural, a na południu po Kaukaz. Na obszarze Polski podlegają całkowitej ochronie (Tab. VI/1).
grzebiuszkowate (Pelobatidae) — rodzina z rzędu —upłazów bezogonowych. Jej przedstawicieli charakteryzuje średnia wielkość, krępe ciało i gładka, cienka skóra. Krąg krzyżowy zrośnięty jest z urosty-lem lub jest wolny, a wówczas łączy się z nim tylko jednym kłykciem. Trzony kręgów są przodowklęsłe, w szkielecie brak żeber, górna szczęka jest uzębiona. U jednych gatunków samce mają —^rezonatory ukryte w dnie gardzieli, u innych gatunków rezonatory nie występują. U wszystkich g. źrenice oczu są szparowate i ustawione pionowo. U niektórych gatunków znajdują się na podeszwowej powierzchni tylnych kończyn twarde rogowe modzele, służące im do zagrzebywania się w ziemi. G. występują głównie na półkuli północnej — w Ameryce Północnej, Europie, Afryce Północnej, Azji Mniejszej oraz w Azji Południowo-Wschodniej aż po Filipiny. Obejmują 8 rodzajów i ok. 50 gatunków.
grzechotnik diamentowy (Cro-
talus adamanteus) — gatunek gada z rodziny ->.grzechotniko-watych. Rośnie do długości 2,6 m. Jest największym z jadowitych węży Ameryki Północnej. Ma ogromne zęby jadowe i bardzo silny, niebezpieczny dla człowieka jad. Od jednego okazu można uzyskać jednorazowo (w przeliczeniu na suchą masę) 660 mg jadu. Szarawą, aksamitną powierzchnię skóry g.d. pokrywa geometryczny deseń ciemnych, rombowatych plam, otoczonych
-T
grzechotnik karłowaty
64
65
grzechotnik Waglera
2 obwódkami — czarną i białą. Ta ostatnia tworzy jaskrawą, zygzakowatą linię. G.d. żyją w lasach, na terenach porosłych krzaczastą roślinnością, na wyrębach leśnych oraz w zaroślach nad brzegami rzek. Za schronienie służą im nory lądowego -^-żółwia norowego. Z powodu licznego występowania na fermach stanowią ich plagę. Głównym pokarmem g.d. są gryzonie, ptaki oraz ich jaja. Samice rodzą jednorazowo 10 do 21 młodych długości ok. 35 cm. G.d. występują na południowo-wschodnich obszarach Ameryki Północnej.
grzechotnik karłowaty (Sźstru-rus TOlliarżus) — gatunek gada z rodziny -»-grzechotnikowa-tych. Rośnie do długości 45 cm, rzadko do 60 cm. Wzdłuż środka grzbietu biegnie rząd ciemnych, nieregularnych plam, boki zaś tułowia pokryte są małymi, również ciemnymi plamami. G.k. charakteryzuje się kilkoma cechami: obecnością na głowie dużych, regularnie ułożonych rogowych tarczek, bardzo małą grzechotką i słabym jadem. Zamieszkuje suche, częściowo kamieniste tereny porośnięte krzewami i żywi się różnymi małymi kręgowcami. Jest gatunkiem jajo-żyworodnym. Samica rodzi 6 —20 młodych. G.k. występuje w południowo-wschodnich regionach Ameryki Północnej od Missouri do Florydy. Znane są jeszcze 2 gatunki podobnej wielkości i również jajożywo-rodne. Należą do nich Sistru-rus catenatus występujący na preriach w stanach Indiana, Illinois, Michigan i Wisconsin. Jeden z jego podgatunków zamieszkuje tereny wilgotne oraz obrzeża wilgotnych lasów, spotykany w stanie Illinois i pojawia się na przedmieściach
Chicago. Trzeci gatunek — Sź-strurus ravus żyje na górzystych terenach w południowym Meksyku.
mieniste obszary, porośnięte krzaczastą roślinnością. Na pokarm okazów dorosłych skła-
grzechotnik malajski (Trime-resuTus occidentalis) — gatunek gada z rodziny -»-grzechot-nikowatych. Rośnie do długości l m. Należy do wyjątkowo pięknie ubarwionych węży. Grzbietowa powierzchnia głowy, tułowia jak również boki ciała mają jaskrawą zielonożółtą barwę, brzuszna powierzchnia tułowia jest żółta. Wzdłuż obu boków ciała biegnie biała linia, charakterystyczna dla węży nadrzewnych. Ogon ma barwę czerwoną, tęczówki oczu są złociste. Głowę pokrywają liczne małe, regularnie ułożone łuski, na grzbietowej powierzchni tułowia łuski są większe i gładkie. G.m. posiada eliptyczne, pionowo u-stawione źrenice. Ogon zupełnie pozbawiony grzechotki jest cienko zakończony i pełni rolę narządu chwytnego. G.m. prowadzi nadrzewny i nocny tryb życia, przebywa przeważnie zawieszony na gałęziach krzewów i drzew. Żywi się małymi jaszczurkami i ptakami. Jest mało agresywny. G.m. występuje w Azji Południo-wo-Wschodniej, na Półwyspie Malajskim, Borneo i Sumatrze.
grzechotnik teksaski (Crotalus atrox) — gatunek gada z rodziny -^-grzechotnikowatych. Osiąga długość 2,2 m. Jest drugim co do wielkości po —»-grze-chotniku diamentowym jadowitym wężem Ameryki Północnej. Ma ubarwienie jasno-oliwkowobrązowe z ciemnymi rombowymi plamami, otoczonymi jasnymi obwódkami, u-kładającymi się wzdłuż grzbietu w poprzeczny deseń. Zamieszkuje suche, na wpół ka-
Grzecbotnik teksaski
dają się przede wszystkim gryzonie i ptaki, młode zaś g.t. żywią się głównie jaszczurkami. Samice rodzą 12 do 20 młodych. G.t. na obszarze swojego występowania jest dość pospolity i dla człowieka szczególnie niebezpieczny ze względu na ilość oraz siłę swojego jadu. Od jednego dorosłego okazu można uzyskać przy pierwszym pobraniu (w przeliczeniu na suchą masę) aż 1140 mg jadu. G.t. należą do najbardziej jadowitych węży USA. Zajmują pierwsze miejsce, jeśli chodzi o liczbę pokąsanych ludzi i liczbę śmiertelnych ofiar węży. Występują na południowo-zachodnich terenach Ameryki Północnej oraz w północnym Meksyku.
grzechotnik Waglera (Tropida-
laemus wagleri) — gatunek gada z rodziny -^-grzechotniko-watych. Rośnie do długości 1,2 m. Charakteryzuje się zmiennym oraz bogato zróżnicowanym ubarwieniem ciała. U osobników młodocianych u-barwienie grzbietu jest jaskrawozielone z rzędem plam bia-łoczerwonych, ułożonych regularnie wzdłuż środka grzbietu. U osobników dorosłych środek
grzbietu jest czarny z licznymi małymi, zielonymi plamkami, boki tułowia zielone, łuski zaś obrzeżone czarno. Prócz tego tułów pokryty jest licznymi poprzecznymi prążkami, które na grzbietowej powierzchni są zielone, na bokach tułowia żółte. Brzuch zielony z żółtymi plamkami, głowa i o-gon czarne z zielonym deseniem. G.W. jest mieszkańcem dżungli. Dzięki chwytnemu ogonowi, pozbawionemu grzechotki, g.W. prowadzi nadrzewny tryb życia. Szczególnie chętnie przebywa zawieszony nieruchomo na gałęziach niskich, krzewiastych zarośli. W dzień jest bardzo ociężały i nieagresywny. Kąsa zaś tylko wtedy, gdy się go mocno lub gwałtownie schwyci. Ukąszenie g.W. jest wprawdzie bolesne, ale nie grozi człowiekowi dalszymi powikłaniami, a w żadnym przypadku śmiercią. Dotyczy to wszystkich po-łudniowoazjatyckich, nadrzewnych gatunków z rodziny grze-chotnikowatych. Natomiast gatunki naziemne, jak np. półtorametrowej długości wąż Habu (Trimeresurus flavoviri-dis) zamieszkujący japońskie wyspy Riu-kiu, są bardzo jadowite i dla człowieka szczególnie niebezpieczne. G.W. jest gatunkiem o aktywności zmierzchowej i nocnej. Żywi się głównie małymi ssakami, jaszczurkami i ptakami, jest ja-jożyworodny. Na wyspie Pe-nang tubylcza ludność hoduje duże ilości g.W. w świątyniach specjalnie przeznaczonych do tego celu, na Sumatrze zaś i Borneo ochrania się g.W. wiszące na krzewach, w pobliżu domów, gdyż według tamtejszych wierzeń mają one przynosić człowiekowi szczęście. G.W. występuje na Półwyspie Malajskim, na wyspach Suma-
gi*zechotnik zielony
66
67
hatteria
trą, Borneo i Celebes oraz na Filipinach. Brak go na Jawie.
grzechotnik zielony (Crotatus viridis) — gatunek gada z rodziny —>-grzechotnikowatych. Rośnie do długości 1,5 m. Grzbiet ma ubarwienie ciem-nooliwkowozielone lub ciemnobrązowe, z żółtymi, zygzakowatymi liniami na bokach tułowia oraz symetrycznie ułożonymi żółtymi plamkami.
Grzechotnik zielony
Brzuch jest żółty, koniec ogona — żółto prążkowany, grzechotka — jasnobrązowa. G.z. żyje na obszarach pustynno-
—stepowych, często na gruntach kamienistych i żwirowatych. Żywi się głównie gryzoniami, a okolicznościowo pożera żaby, jaszczurki, ptaki. Samice g.z. rodzą od 11 do 21 młodych. G.z. nie należą do węży agresywnych, ale ich jad jest silny i niebezpieczny dla człowieka. Pod względem liczby pokąsań ludzi przez węże w USA zajmują drugie miejsce po —-grzechotniku teksas-kim. Występują w zachodniej części Ameryki Północnej od Kanady do Meksyku, sięgając na zachód po wybrzeża Oceanu Spokojnego.
grzechotnikowate (Crotaiźdae)
— rodzina gadów z podrzędu
—-węży. Głowa g. pokryta jest kilkoma dużymi tarczkami (podobnie jak u niektórych
-»-żmijowatych) lub tylko łuskami. G. mają podobny aparat jadowy do aparatu jadowego żmij, tzn. ruchome zęby jadowe typu kanalikowatego (-ySo-lenoglypha). Jad g. jest bardzo silny i niebezpieczny dla człowieka. G. jednak różnią się zasadniczo od żmijowatych posiadaniem -^-narządu policzkowego. Poza tym u 2 rodzajów
— u g. właściwych (Crotalus} i v. rodzaju Sistrurus — występuje na końcu ogona swoisty twór, zwany grzechotką. Składa się ona z kilku do ok. 20 pustych, suchych i zachodzących na siebie rogowych segmentów w postaci spłaszczonych stożków, z których każdy jest pozostałością po przebytym linieniu. Liczba segmentów grzechotki świadczy o liczbie wylinek, co z kolei wskazuje w przybliżeniu na wiek grzechotnika. Końcowy stożek grzechotki (l wy-linka) jest najmniejszy, natomiast początkowy (ostatnia wylinka) jest największy. Gatunki z wymienionych wyżej rodzajów zaniepokojone, a zwłaszcza rozdrażnione, przyjmują pozycję atakującą — cofają głowę do tyłu i wyginają przedni odcinek ciała w kształt litery S, równocześnie zaś u-noszą koniec ogona w górę i wibrując nim wydają grzechotką donośny, przenikliwy szelest. Im wąż jest bardziej rozdrażniony, tym energiczniej porusza grzechotką. Dla człowieka i zwierząt szelest ten może mieć znaczenie ostrzegawcze. U g. z rodzajów Ag-kistrodon, Trimeresurus, Both-rops, Tropidalaemus i Lachesis grzechotka nie występuje. G. wykazują przystosowania do różnych środowisk życia, w tym naziemnego, półwodnego i nadrzewnego. Na ogół są aktywne i żerują w nocy. Należą do nich gatunki jajorodne i jajożyworodne. G. występują głównie w Ameryce (ok. 3/4 gatunków), poza tym w Azji, a niewielka ich grupa żyje na
południowo-wschodnich obszarach Europy, nie występują w Afryce. Rodzina g. obejmuje 10 rodzajów i co najmniej 122 gatunki.
H
haczyki —-narząd Rusconiego.
hardun (Agama stellio) — gatunek gada z rodziny —agam. Rośnie do długości 30 cm. Ma górną powierzchnię głowy pokrytą małymi, nieregularnymi, gładkimi tarczkami, natomiast boki i tył głowy, tylne odnóża, a zwłaszcza ogon — sterczącymi i kolczastymi łuskami. Na grzbiecie łuski tworzą guzowate skupienia, na ogonie ułożone są w regularne pierścienie. Ubarwienie h. jest zmienne. Grzbietowa powierzchnia ciała bywa przeważnie szarobrązowa lub ciemnobrązowa, z rzędem lasnożółtych plam, a ogon ma barwę żółto-pomarańczową. U samca powierzchnia podgardzielowa jest barwy niebieskiej. W czasie zmiany ubarwienia h. może przybierać barwy ceglastoczer-wone lub zupełnie czarne. H. zamieszkuje suche, ciepłe i kamieniste środowiska, w których prowadzi naziemny, dzienny i bardzo ruchliwy tryb życia. Jest zdolny wspinać się na mury, skały i pnie drzew, jednak na gałęzie wspina się tylko w czasie ucieczki. Żywi się rozmaitymi owadami oraz soczystymi fragmentami roślin. Należy do gadów pospolitych. Samica składa jaja w jamkach na powierzchni nieco wilgotnej, piaszczystej gleby. Wylęg młodych w temp. 30°C następuje po 50—55 dniach, w naturalnych warunkach trwa ok. 4
miesięcy. H. żyją w południowej Europie, w północnej. Afryce (w Syrii i Egipcie) oraz w Azji Mniejszej.
hatteria, tuatara (Sphaenodon
punctatus) — gatunek gada z rodziny ryjkogłowych (Rhyn-chocephalia), z rzędu hatterii, z podgromady -^-Lepidosauria, jedyny dziś żyjący gatunek z rzędu hatterii. Rośnie do długości ok. 75 cm. Ma ogon dłuższy od reszty ciała. Ogon uszkodzony słabo regeneruje. Ciężar dorosłego osobnika wynosi ok. l kg. Samce są większe od samic i mają zdolność wydawania skrzeczących głosów. Grzbiet ma barwę szarozielonkawą lub oliwkowozielo-ną i pokrywają go liczne małe, jasne plamki. Ciało jest masywne, głowa duża, kanciasta, wydłużona ku przodowi, a szczyt szczęki tworzy rodzaj dzioba lub ryja, od czego pochodzi nazwa rodziny. Wzdłuż grzbietu, od głowy do końca ogona, biegnie grzebień skórny, przerwany w okolicy barkowej i krzyżowej. Grube, dobrze umięśnione nogi opatrzone są palcami zakończonymi silnymi pazurami. Duże ciemnobrązowe oczy posiadają szparowate, pionowo ustawione źrenice. Brak jest ucha środkowego. Ogólnie biorąo, kształt ciała h. upodobnia ją do dużej jaszczurki, zwłaszcza z rodziny -»-agam lub ->.legwa-nów. W wewnętrznej budowie
heloderma arizońska
68
ciała występuje jednak szereg cech wyraźnie i zasadniczo różniących ją od tych gadów:
h. ma kość kwadratową połączoną z czaszką nieruchomo, trzony kręgów dwuwklęsłe, prócz żeber piersiowych — żebra brzuszne. U samców brak narządu kopulacyjnego. Zęby osadzone bezpośrednio na krawędziach szczęk z biegiem lat ulegają całkowitemu starciu, nie odrastają i w ich miejscu pojawiają się ostre, rogowe listwy, podobne jak na szczękach żółwi. Najbardziej swoistą cechę h. stanowi występo-
Hatteria
wanie u niej otworu ciemieniowego w czaszce oraz niemal w pełni rozwiniętego (bez tęczówki) oka ciemieniowego, przysłoniętego cienką skórą i wskutek tego z zewnątrz niewidocznego. Roli tego narządu u dzisiejszej h. nie znamy. Rozróżnia jednak światło i cień. H. jest jedynym dziś żyjącym kręgowcem mającym całkowicie wykształcone oko ciemieniowe. Poza tym u zarodków niektórych jaszczurek występują oczy ciemieniowe. Większość wymienionych wyżej cech, nie spotykanych u obecnie żyjących gadów, występowała u triasowych i jurajskich gadów ryjkogłowych, których szczątki udało się odnaleźć.
dzajów Sphaenodon w stanie kopalnym jak dotychczas nie znaleziono. W związku z archaicznymi cechami w budowie ciała, h. nazywana jest “żywą skamieliną". H. prowadzi nocny, skryty tryb życia, w wodzie dobrze pływa. Zamieszkuje długie nory ziemne, które wygrzebuje pewien gatunek burzyków z rodzaju Pu.f-finus, przy czym w komorze lęgowej z jednej strony gnieździ się ptak, drugą zaś stronę zajmuje h. Na pokarm jej składają się rozmaite małe zwierzęta, jak owady, mięczaki, robaki i płazy. Optymalna temperatura otoczenia dla h. leży w granicach od 9° do 14°C, a temperatura jej ciała waha się w tych warunkach od 6° do 13°C. W przeciwieństwie do innych gadów h. nie znosi wyższych temperatur. Wszystkie okazy tego gada hodowane w wyższych temperaturach giną. H. rozmnaża się za pomocą jaj otoczonych pergaminowatymi osłonkami. Samica składa 8 do 17 jaj długości ok. 3 cm do wygrzebanych przez siebie, płytkich jam w ziemi, a następnie gniazdo zasypuje liśćmi lub ziemią. Wylęg młodych następuje po upływie 12 do 15 miesięcy. Ciężar świeżo wylęgłego osobnika wynosi ok. 4 g. Dojrzałość płciową uzyskują h. po ok. 29 latach, żyją zaś do 50 lat. Wiele cech biologicznych i ekologicznych h. jest jeszcze nieznanych. Odkrył ją w 1831 r. angielski zoolog J.E. Gray. Występuje nielicznie na niektórych wyspach otaczających Nową Zelandię. Na Nowej Zelandii została zupełnie wytępiona. Obecnie znajduje się pod całkowitą ochroną.
heloderma arizońska, gila (He-
nek gada z rodziny ~»-helo-derm. Rośnie do długości 50 cm. Ma ogon krótszy od reszty
Heloderma arizońska
ciała. Ubarwienie jej grzbietu jest ciemnobrązowe, pokryte nieregularnymi, różowymi plamami, które zlewają się w poprzeczne, szerokie pasy. Szczególnie wyraźnie zaznaczają się one na ogonie, gdzie rozdzielone są 4 lub 5 ciemnobrązowymi pręgami. Samica składa do jam w wilgotnej ziemi ok. 15 jaj wielkości jaja kurzego, otoczonych pergaminowatymi o-słonkami. Rozwój jaj trwa ok. miesiąca. H.a. zamieszkują w Ameryce Północnej pustynne obszary Arizony i Nowego Meksyku.
heloderma meksykańska (Heloderma borrźdum) — gatunek gada z rodziny ->-heloderm. Rośnie do długości ok. 80 cm.
Heloderma meksykańska
Ogon stanowi ok. połowy długości ciała. Grzbiet jest niemi, małymi, żółtymi plamkami. Na ogonie występuje 6 do 7 poprzecznych ciemnych pasów. Samica składa w sezonie godowym ok. 30 jaj. H.m. występują w zachodnim Meksyku.
|