WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

jaj z kloaki, para zaczyna pły­wać, zataczając koła w płasz­czyźnie mniej więcej pionowej do powierzchni dna. W ten spo­sób w każdym górnym poło­żeniu para odwrócona jest grzbietami w dół, w dolnym zaś położeniu zajmuje pozycję normalną. Inaczej mówiąc — para pływając koziołkuje. Je­den pełny obrót trwa 11 do 14 s. W górnym położeniu pary następuje wydalenie jaj z klo­aki, w dolnym zaś położeniu jaja rozpościerają się równo­miernie na grzbiecie samicy i przyklejają się do niego. W tym momencie samiec je za-pładnia. Takie krążenie zespo­lonych ze sobą g.a. powtarza się dotąd, aż samica wydali wszystkie jaja w liczbie wa­hającej się od 40 do 500 sztuk. Mają one średnicę 6 do 7 mm i zawierają dużą ilość żółtka. Jaja znajdujące się już na grzbiecie samicy są przypad­kowo przyciskane przez samca, co powoduje lepsze ich przy­klejenie, a nawet wciśnięcie w skórę matki. Do skóry samca się nie przyklejają. Zdarza się, że w czasie wydalania jaj część z nich nie trafia na grzbiet sa­micy, lecz opada na dno zbior­nika. Jaja te nie rozwijają się. Po wydaleniu wszystkich jaj samica zaczyna drżeć, a wtedy samiec ją puszcza. Jaja przy­twierdzone do skóry samicy stopniowo się w nią zagłębiają i wreszcie całkowicie zapadają w tworzące się wokół nich jam-ki o kształcie rozszerzonych na dnie buteleczek. Głębokość ich wynosi 10 do 15 mm, a średnica ich zewnętrznych o-tworów — 5 do 6 mm. Cienko­ścienne przegrody między po­szczególnymi jamkami mają bogate unaczynienie. W 10 dni od czasu wydalenia jaj są one całkowicie schowane w skór­nych jamkach. tak że oowierz-

chnia skóry samicy jest zupeł­nie gładka. Otwory jamek za­słaniają wieczka utworzone z zewnętrznych osłonek jajo­wych, a powierzchnia ciała samicy pokrywa się cienką warstewką mułu. W tym sta­nie trudno jest zauważyć, czy w skórze znajdują się jaja. Ko­mórki jajowe tkwiące w jam­kach skórnych szybko się roz­wijają, zwiększając przy tym swój ciężar. W początkowym okresie rozwoju ciężar jaja wynosi ok. 3 g, w końcowym — ok. 4 g. W 4. tygodniu rozwoju zarodki energicznie się poru­szają. Rozwinięte kijanki mają parzyste otwory oddechowe, natomiast brak im rogowych szczęk i ząbków. Mimo że nie przechodzą stadium wolno ży­jącej kijanki, to jednak opa­trzone są silnie unaczynioną płetwą ogonową, która pełni rolę narządu oddechowego. Wy­miana gazowa następuje mię­dzy ścianą jamek skórnych a płetwą ogonową zarodka. W okresie między 11 a 13 tygod­niem od czasu wydalenia jaj przez samicę ostatecznie prze­obrażone młodociane osobniki rozrywają wieczka, opuszczają jamki i porzucają matkę. Na ok. 2 do 3 tygodni przed opu­szczeniem jamek następuje re-sorpcja płetwy ogonowej i roz­poczyna się przeobrażenie. Po ukończeniu rozwoju przez wszystkie kijanki samica zrzu­ca wylinkę i razem z nią zo­stają usunięte resztki ścian jamek, skóra zaś uzyskuje nor­malny wygląd. G.a. występuje w Ameryce Południowej — w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Boliwii, Gujanie, Surinamie, na Trynidadzie i w Peru.

frzebiuszka dbraitsrsica (Pel»-botes cultripes) — gatuaek płaza z rodziny ->-grzebiuszko-

watvch. Rnśnip dn (HiiPOBpi

62

9 cm. Ma skórę gładką, źrenice teoarowate, pionowe, modzele pl|||owe wybitnie duże, o bły­szczącej powierzchni i zupełnie czarne. Ubarwienie grzbietu jest szarożółte z nieregularny­mi, ciemnobrązowymi plama­mi, częściowo zlewającymi się ze sobą. G.g. żywią się głównie rozmaitymi owadami. Zamiesz­kują przeważnie tereny piasz­czyste, gdzie prowadzą nocny tryb życia. Występują w pół-nocno-zachodniej Afryce, na Półwyspie Pirenejskim i w po­łudniowej Francji.

do 25 cm pod powierzchnią ziemi. G.s. jest wytrzymała na suszę i ginie dopiero po utra­cie wody z organizmu, równa­jącej się ok. 40% ciężaru ciała. Żywi się przede wszystkim chrząszczami, pająkami, ślima­kami, a poza tym zjada dżdżo­wnice i gąsienice. Kijanki g.s. osiągają długość ok. 15 cm i mają zdolność zimowania v/ stanie larwalnym. Świeżo prze­obrażone okazy dochodzą do. ok. 3,5 cm długości. Dorosłe osobniki zimują na lądzie, w glebie o bardzo małej wilgot­ności, wynoszącej zaledwie 3 do 5%. G.s. występują na Pół­wyspie Bałkańskim i w Azji Mniejszej, w Syrii.

53

grzechotnik diamentowy

mi. Znane są osobniki o więk­szej .liczbie okrągławych plam, a także okazy bezplamiste. G.z. jest płazem nizinnym, za­mieszkującym tereny o glebach lekkich i średnio wilgotnych. W górach nie występuje. Spo­tyka się ją na polach upraw­nych, łąkach, w ogrodach, sa­dach, rzadko w lasach. Prowa­dzi ściśle nocny tryb życia, na­wet w okresie godów. Dzień spędza ukryta w wygrzebanych przez siebie norkach w zie­mi, przy czym każdorazowo zagrzebuje się w innym miej­scu. Żywi się dżdżownicami, pająkami, wijami, rozmaitymi chrząszczami o nocnej aktyw­ności, gąsienicami i ślimakami. Odbywa gody przeważnie w kwietniu i maju, rzadko w ter­minach późniejszych, do lipca włącznie. Podczas godów za­równo samce, jak i samice wy­dają cichy głos godowy, przy­pominający dwu- lub trzy­krotne mruknięcia słyszalne tylko w bezpośrednim sąsiedz­twie godujących płazów. Sami­ce składają skrzek w postaci grubego, galaretowatego rulo­nu długości od 60 do 110 cm. Rulony skrzeku bywają często owinięte wokół roślin wod­nych, a nawet ściśle do nich przyklejone. Liczba składanych jaj wynosi od ok. 2300 do ok. 3400 sztuk. Kijanki mają cha­rakterystyczny kształt, łatwy do odróżnienia od kształtu ki­janek innych naszych gatun­ków płazów, i osiągają znacz­ną długość — ok. 12 cm, a cza­sem nawet 18 cm. Dorosłe o-sobniki zimują wyłącznie na lądzie, gdzie zagrzebują się do głębokości ok. 2 m. W Polsce g.z. występują na całym niżu, gatunkowy zaś obszar ich wy­stępowania obejmuje środko­wą, południową i wschodnią Europę, z wyjątkiem terenów górzystych. Brak jest g.z. w

Anglii. Na wschodzie sięgają po Ural, a na południu po Kau­kaz. Na obszarze Polski pod­legają całkowitej ochronie (Tab. VI/1).

-T

grzechotnik karłowaty

2 obwódkami — czarną i bia­łą. Ta ostatnia tworzy jaskra­wą, zygzakowatą linię. G.d. ży­ją w lasach, na terenach po­rosłych krzaczastą roślinnością, na wyrębach leśnych oraz w zaroślach nad brzegami rzek. Za schronienie służą im nory lądowego -^-żółwia norowego. Z powodu licznego występo­wania na fermach stanowią ich plagę. Głównym pokarmem g.d. są gryzonie, ptaki oraz ich jaja. Samice rodzą jednorazo­wo 10 do 21 młodych długości ok. 35 cm. G.d. występują na południowo-wschodnich obsza­rach Ameryki Północnej.

Chicago. Trzeci gatunek — Sź-strurus ravus żyje na górzys­tych terenach w południowym Meksyku.

mieniste obszary, porośnięte krzaczastą roślinnością. Na po­karm okazów dorosłych skła-

grzechotnik malajski (Trime-resuTus occidentalis) — gatu­nek gada z rodziny -»-grzechot-nikowatych. Rośnie do długoś­ci l m. Należy do wyjątkowo pięknie ubarwionych węży. Grzbietowa powierzchnia gło­wy, tułowia jak również boki ciała mają jaskrawą zielono­żółtą barwę, brzuszna powierz­chnia tułowia jest żółta. Wzdłuż obu boków ciała bieg­nie biała linia, charakterys­tyczna dla węży nadrzewnych. Ogon ma barwę czerwoną, tę­czówki oczu są złociste. Głowę pokrywają liczne małe, regu­larnie ułożone łuski, na grzbie­towej powierzchni tułowia łu­ski są większe i gładkie. G.m. posiada eliptyczne, pionowo u-stawione źrenice. Ogon zupeł­nie pozbawiony grzechotki jest cienko zakończony i pełni rolę narządu chwytnego. G.m. pro­wadzi nadrzewny i nocny tryb życia, przebywa przeważnie zawieszony na gałęziach krze­wów i drzew. Żywi się mały­mi jaszczurkami i ptakami. Jest mało agresywny. G.m. występuje w Azji Południo-wo-Wschodniej, na Półwyspie Malajskim, Borneo i Sumatrze.

grzechotnik teksaski (Crotalus atrox) — gatunek gada z ro­dziny -^-grzechotnikowatych. Osiąga długość 2,2 m. Jest dru­gim co do wielkości po —»-grze-chotniku diamentowym jado­witym wężem Ameryki Pół­nocnej. Ma ubarwienie jasno-oliwkowobrązowe z ciemnymi rombowymi plamami, otoczo­nymi jasnymi obwódkami, u-kładającymi się wzdłuż grzbie­tu w poprzeczny deseń. Za­mieszkuje suche, na wpół ka-

Grzecbotnik teksaski

dają się przede wszystkim gry­zonie i ptaki, młode zaś g.t. żywią się głównie jaszczurka­mi. Samice rodzą 12 do 20 młodych. G.t. na obszarze swo­jego występowania jest dość pospolity i dla człowieka szcze­gólnie niebezpieczny ze wzglę­du na ilość oraz siłę swojego jadu. Od jednego dorosłego okazu można uzyskać przy pierwszym pobraniu (w prze­liczeniu na suchą masę) aż 1140 mg jadu. G.t. należą do najbardziej jadowitych węży USA. Zajmują pierwsze miej­sce, jeśli chodzi o liczbę po­kąsanych ludzi i liczbę śmier­telnych ofiar węży. Występu­ją na południowo-zachodnich terenach Ameryki Północnej oraz w północnym Meksyku.

grzechotnik Waglera (Tropida-

laemus wagleri) — gatunek ga­da z rodziny -^-grzechotniko-watych. Rośnie do długości 1,2 m. Charakteryzuje się zmiennym oraz bogato zróżni­cowanym ubarwieniem ciała. U osobników młodocianych u-barwienie grzbietu jest jaskra­wozielone z rzędem plam bia-łoczerwonych, ułożonych regu­larnie wzdłuż środka grzbietu. U osobników dorosłych środek

grzbietu jest czarny z liczny­mi małymi, zielonymi plamka­mi, boki tułowia zielone, łuski zaś obrzeżone czarno. Prócz tego tułów pokryty jest licz­nymi poprzecznymi prążkami, które na grzbietowej powierz­chni są zielone, na bokach tu­łowia żółte. Brzuch zielony z żółtymi plamkami, głowa i o-gon czarne z zielonym dese­niem. G.W. jest mieszkańcem dżungli. Dzięki chwytnemu ogonowi, pozbawionemu grze­chotki, g.W. prowadzi na­drzewny tryb życia. Szczegól­nie chętnie przebywa zawie­szony nieruchomo na gałęziach niskich, krzewiastych zarośli. W dzień jest bardzo ociężały i nieagresywny. Kąsa zaś tyl­ko wtedy, gdy się go mocno lub gwałtownie schwyci. Uką­szenie g.W. jest wprawdzie bolesne, ale nie grozi człowie­kowi dalszymi powikłaniami, a w żadnym przypadku śmier­cią. Dotyczy to wszystkich po-łudniowoazjatyckich, nadrzew­nych gatunków z rodziny grze-chotnikowatych. Natomiast ga­tunki naziemne, jak np. pół­torametrowej długości wąż Habu (Trimeresurus flavoviri-dis) zamieszkujący japońskie wyspy Riu-kiu, są bardzo ja­dowite i dla człowieka szcze­gólnie niebezpieczne. G.W. jest gatunkiem o aktywności zmie­rzchowej i nocnej. Żywi się głównie małymi ssakami, ja­szczurkami i ptakami, jest ja-jożyworodny. Na wyspie Pe-nang tubylcza ludność hoduje duże ilości g.W. w świątyniach specjalnie przeznaczonych do tego celu, na Sumatrze zaś i Borneo ochrania się g.W. wi­szące na krzewach, w pobliżu domów, gdyż według tamtej­szych wierzeń mają one przy­nosić człowiekowi szczęście. G.W. występuje na Półwyspie Malajskim, na wyspach Suma-

67

hatteria

trą, Borneo i Celebes oraz na Filipinach. Brak go na Jawie.

grzechotnik zielony (Crotatus viridis) — gatunek gada z ro­dziny —>-grzechotnikowatych. Rośnie do długości 1,5 m. Grzbiet ma ubarwienie ciem-nooliwkowozielone lub ciemno­brązowe, z żółtymi, zygzako­watymi liniami na bokach tu­łowia oraz symetrycznie uło­żonymi żółtymi plamkami.

Grzechotnik zielony

Brzuch jest żółty, koniec ogo­na — żółto prążkowany, grze­chotka — jasnobrązowa. G.z. żyje na obszarach pustynno-

—stepowych, często na grun­tach kamienistych i żwirowa­tych. Żywi się głównie gryzo­niami, a okolicznościowo poże­ra żaby, jaszczurki, ptaki. Sa­mice g.z. rodzą od 11 do 21 młodych. G.z. nie należą do węży agresywnych, ale ich jad jest silny i niebezpieczny dla człowieka. Pod względem licz­by pokąsań ludzi przez węże w USA zajmują drugie miej­sce po —-grzechotniku teksas-kim. Występują w zachodniej części Ameryki Północnej od Kanady do Meksyku, sięgając na zachód po wybrzeża Ocea­nu Spokojnego.

— rodzina gadów z podrzędu

—-węży. Głowa g. pokryta jest kilkoma dużymi tarczkami (podobnie jak u niektórych

-»-żmijowatych) lub tylko łus­kami. G. mają podobny aparat jadowy do aparatu jadowego żmij, tzn. ruchome zęby jado­we typu kanalikowatego (-ySo-lenoglypha). Jad g. jest bardzo silny i niebezpieczny dla czło­wieka. G. jednak różnią się zasadniczo od żmijowatych po­siadaniem -^-narządu policzko­wego. Poza tym u 2 rodzajów

— u g. właściwych (Crotalus} i v. rodzaju Sistrurus — wy­stępuje na końcu ogona swois­ty twór, zwany grzechotką. Składa się ona z kilku do ok. 20 pustych, suchych i zacho­dzących na siebie rogowych segmentów w postaci spłasz­czonych stożków, z których każdy jest pozostałością po przebytym linieniu. Liczba segmentów grzechotki świad­czy o liczbie wylinek, co z ko­lei wskazuje w przybliżeniu na wiek grzechotnika. Końco­wy stożek grzechotki (l wy-linka) jest najmniejszy, nato­miast początkowy (ostatnia wylinka) jest największy. Ga­tunki z wymienionych wyżej rodzajów zaniepokojone, a zwłaszcza rozdrażnione, przyj­mują pozycję atakującą — co­fają głowę do tyłu i wyginają przedni odcinek ciała w kształt litery S, równocześnie zaś u-noszą koniec ogona w górę i wibrując nim wydają grze­chotką donośny, przenikliwy szelest. Im wąż jest bardziej rozdrażniony, tym energiczniej porusza grzechotką. Dla czło­wieka i zwierząt szelest ten może mieć znaczenie ostrze­gawcze. U g. z rodzajów Ag-kistrodon, Trimeresurus, Both-rops, Tropidalaemus i Lachesis grzechotka nie występuje. G. wykazują przystosowania do różnych środowisk życia, w tym naziemnego, półwodnego i nadrzewnego. Na ogół są ak­tywne i żerują w nocy. Nale­żą do nich gatunki jajorodne i jajożyworodne. G. występują głównie w Ameryce (ok. 3/4 gatunków), poza tym w Azji, a niewielka ich grupa żyje na

południowo-wschodnich obsza­rach Europy, nie występują w Afryce. Rodzina g. obejmuje 10 rodzajów i co najmniej 122 gatunki.

miesięcy. H. żyją w południo­wej Europie, w północnej. Afryce (w Syrii i Egipcie) oraz w Azji Mniejszej.

ciała występuje jednak szereg cech wyraźnie i zasadniczo różniących ją od tych gadów:

h. ma kość kwadratową połą­czoną z czaszką nieruchomo, trzony kręgów dwuwklęsłe, prócz żeber piersiowych — że­bra brzuszne. U samców brak narządu kopulacyjnego. Zęby osadzone bezpośrednio na kra­wędziach szczęk z biegiem lat ulegają całkowitemu starciu, nie odrastają i w ich miejscu pojawiają się ostre, rogowe li­stwy, podobne jak na szczę­kach żółwi. Najbardziej swois­tą cechę h. stanowi występo-

Hatteria

dzajów Sphaenodon w stanie kopalnym jak dotychczas nie znaleziono. W związku z ar­chaicznymi cechami w budo­wie ciała, h. nazywana jest “żywą skamieliną". H. prowa­dzi nocny, skryty tryb życia, w wodzie dobrze pływa. Za­mieszkuje długie nory ziemne, które wygrzebuje pewien ga­tunek burzyków z rodzaju Pu.f-finus, przy czym w komorze lęgowej z jednej strony gnieź­dzi się ptak, drugą zaś stronę zajmuje h. Na pokarm jej składają się rozmaite małe zwierzęta, jak owady, mięcza­ki, robaki i płazy. Optymalna temperatura otoczenia dla h. leży w granicach od 9° do 14°C, a temperatura jej ciała waha się w tych warunkach od 6° do 13°C. W przeciwień­stwie do innych gadów h. nie znosi wyższych temperatur. Wszystkie okazy tego gada ho­dowane w wyższych tempera­turach giną. H. rozmnaża się za pomocą jaj otoczonych pergaminowatymi osłonkami. Samica składa 8 do 17 jaj dłu­gości ok. 3 cm do wygrzeba­nych przez siebie, płytkich jam w ziemi, a następnie gniazdo zasypuje liśćmi lub ziemią. Wylęg młodych następuje po upływie 12 do 15 miesięcy. Cię­żar świeżo wylęgłego osobnika wynosi ok. 4 g. Dojrzałość płciową uzyskują h. po ok. 29 latach, żyją zaś do 50 lat. Wie­le cech biologicznych i ekolo­gicznych h. jest jeszcze niezna­nych. Odkrył ją w 1831 r. an­gielski zoolog J.E. Gray. Wy­stępuje nielicznie na niektórych wyspach otaczających Nową Zelandię. Na Nowej Zelandii została zupełnie wytępiona. Obecnie znajduje się pod cał­kowitą ochroną.

nek gada z rodziny ~»-helo-derm. Rośnie do długości 50 cm. Ma ogon krótszy od reszty

Heloderma arizońska

ciała. Ubarwienie jej grzbietu jest ciemnobrązowe, pokryte nieregularnymi, różowymi pla­mami, które zlewają się w po­przeczne, szerokie pasy. Szcze­gólnie wyraźnie zaznaczają się one na ogonie, gdzie rozdzielo­ne są 4 lub 5 ciemnobrązowy­mi pręgami. Samica składa do jam w wilgotnej ziemi ok. 15 jaj wielkości jaja kurzego, oto­czonych pergaminowatymi o-słonkami. Rozwój jaj trwa ok. miesiąca. H.a. zamieszkują w Ameryce Północnej pustynne obszary Arizony i Nowego Meksyku.

Heloderma meksykańska

Ogon stanowi ok. połowy dłu­gości ciała. Grzbiet jest nie­mi, małymi, żółtymi plamkami. Na ogonie występuje 6 do 7 poprzecznych ciemnych pasów. Samica składa w sezonie go­dowym ok. 30 jaj. H.m. wy­stępują w zachodnim Meksy­ku.