WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

ce ró h. ca trs pr br:

na os;

We

ule nie po;

stv ka< tą

herpetologia

wan nio\ w f czóv przy wsk wid< u dz różn H. j kręg cię niow niek' pują szośc cech, nie 3 wała gadó szcza Nato;

rynienek zębowych dostaje się on do zadanych ran. W związ­ku z tym mechanizmem h. po pochwyceniu ofiary długo ją przytrzymują w mocno zaciś­niętych szczękach. Działanie jadu h. na małe zwierzęta krę­gowe jest podobne do działa­nia jadu kobry. Porażone zo­stają centralny system nerwo­wy oraz ośrodek oddechowy. Co do śmiertelnych przypad­ków pokąsania ludzi przez h. zdania są podzielone. Z wiary­godnych jednak opisów obja­wów występujących u ludzi pokąsanych przez h. i nie le­czonych wynika, że ukąszenia te powodują długotrwałe, a w pewnym okresie choroby cięż­kie dolegliwości. H. prowadzą nocny tryb życia. Dzień spę­dzają w wygrzebanych przez siebie jamach, dopiero o zmierzchu opuszczają ziemne kryjówki i rozpoczynają żero­wanie. Wzrok mają słaby, w rozpoznawaniu zaś pokarmu posługują się głównie węchem dzięki dobrze rozwiniętemu

-^narządowi Jacobsona. H. zja­dają małe kręgowce, owady, dżdżownice, jaja innych gadów oraz ptaków. Ich głównym o-kresem żerowania jest pora deszczowa, w pozostałym okre­sie roku prawie że nie żerują, lecz korzystają z materiałów zapasowych, nagromadzonych w ogonie. H. są gadami po­wolnymi, ociężałymi i w związ­ku z tym, jak również z noc­nym trybem życia, nie stano­wią większego zagrożenia dla człowieka. Żyją wyłącznie na kontynencie amerykańskim, na pograniczu Ameryki Północnej i Środkowej. Do h. należą tyl­ko 2 gatunki.

— nauka, czyli nauka o zwie-

zoologii zajmujący się m.in. budową ciała oraz fizjologią, zachowaniem się i systematy­ką płazów i gadów, tj. 2 du­żych grup kręgowców należą­cych do 2 różnych gromad. To wspólne traktowanie płazów i gadów stanowi wyraz pewnej tradycji, u której podstaw le­żała mała wówczas jeszcze znajomość zarówno właściwoś­ci, jak i gatunków tych zwie­rząt. W ostatnich jednak dzie­siątkach lat nastąpił tak duży rozwój wiedzy o płazach i ga­dach, że liczba znanych dziś faktów z różnych dziedzin bio­logii dotyczących tych kręgow­ców zmusza do ich oddzielne­go traktowania. Stąd też wśród herpetologów wyróżnia się e-becnie batrachologów, tj. przy­rodników zajmujących się głównie płazami, oraz reptiii®-logów, zajmujących się głów­nie gadami (w tym chelonolo-gów, specjalistów od ->żółwi, oraz ofiologów, specjalistów od

-)-węży). Pierwszymi polskimi przyrodnikami, którzy w spo­sób naukowy zajmowali się m.in. płazami i gadami, byli ksiądz J.K. Kluk (1739—1796), autor wielu dzieł przyrodni­czych, oraz dr fil. F.P. Jaroc-ki (1790—1865), profesor zoolo­gii przy Królewskim Uniwer­sytecie Warszawskim, autor pierwszego polskiego podręcz­nika zoologii (1822). Duże za­sługi dla herpetologii polskiej położył w okresie międzywo­jennym J.A. Bayger (1867—

—1958), autor Klucza do ozna­czania płazów i gadów obej­mującego całość ówczesnego stanu wiedzy o biologii i wy­stępowaniu tych kręgowców w Polsce.

71

Instytut Butanti

sięciu centymetrów. Ma głowę piaską, wybitnie szeroką i wy­raźnie odgraniczoną od tuło­wia, podobnie jak u -»żmijo-watych. Koniec szczęki górnej zaostrzony i słabo zagięty ku górze. Kształt pyska umożliwia mu życie w ziemi. Ubarwienie grzbietu bywa oliwkowozielone lub zielone, plamiste, brzucha — żółtawe. H.p. żywi się ropuchami (wyjątkowo innymi płazami), jaszczurkami,, małymi ptakami i ssakami. Jest znany z umiejętności udawania mar­twego. W przypadku grożącego mu niebezpieczeństwa, np. ze strony dużego zwierzęcia, naj­pierw próbuje się bronić: zwija się y/kłębek i podobnie jak ko­bra unosi przód ciała w górę, nadyma szyję, rozszerzając ją przeszło dwukrotnie w porów­naniu z normalną, gwałtownie syczy i uderza głową w kie­runku napastnika. Jeśli jednak napastnik nie ustępuje, wów­czas rozluźnia sploty ciała, szybko i całkowicie odwraca brzuch do góry, szeroko otwie­ra pysk i nieruchomieje. Po pewnym czasie ostrożnie uno­si tylko głowę i bada sytuację, a przekonawszy się, że nic mu już nie grozi, ucieka. W prze­ciwnym razie znowu przyjmu­je pozycję martwego. (Podobne zachowanie, jednak bez od­wracania brzucha, a tylko za­stygnięcie w bezruchu i otwie­ranie pyska, obserwować moż­na u naszego —>-zaskrońca zwy­czajnego. Samica składa do ziemi do 20 jaj, które zagrze-buje. H.p. występują w Ame­ryce Północnej.

hoplur obroźny (Hoplurus cy-ciurus) — gatunek gada z ro­dziny ->4egwanów. Osiąga dłu­gość 40 cm. Ma głowę i tułów pokryte małymi i gładkimi łuskami, a na ogonie regular­ne pierścienie dużych, kolczas­tych i sterczących łusek. Ubar­wienie h.o. jest szarozielonka­we, przy czym na szyi wystę­puje czarna “obroża", z przo­du i z tyłu biało obrzeżona. Na głowie miejsce, gdzie u -»hat-terii występuje oko ciemienio­we, zdobi czarna obwódka (po­dobnie jak u wszystkich ga­tunków z rodzaju Hoplurus). H.o. prowadzi naziemny tryb życia, potrafi jednak wspinać się na gałęzie drzew oraz na skały. H.o. jest jednym z 7 ga­tunków legwanów występują­cych na Madagaskarze i oko­licznych wyspach. Dwa z nich (Hoplurus guddrźmaculatus i Hoplurus saxicola) rozprze­strzenione są od wybrzeży morskich aż do wysokości 1800 m n.p.m. w górach.

Instytut Butanta (w Sao Pau-lo w Brazylii) — jeden z naj­większych i najnowocześniej­szych ośrodków naukowych przeznaczonych do badań nad Jadami węży i skutkami ich działania oraz do badań nad biologią i fizjologią tych jado­witych gadów. W I.B. produku­je się również surowice i an-

tytoksyny przeciw jadom róż­nych gatunków węży. Surowi­ce te ratują życie tysiącom lu­dzi pokąsanych przez węże nie tylko w Ameryce Południowej, ale i na całym świecie. Zało­życielem i pierwszym dyrek­torem I.B. był zasłużony i zna­komity lekarz oraz ofiolog, dr med. Vital Braził (1865—1950).

roi h. czc trz pri brE nai osa we' ule nie pój stw kac tą

72

war nio^ w i czó\ prz;

cech nie wałs gadć szcz. Natc

Szpital Butanta, w którym leczy się ludzi pokąsanych

przez jadowite węże, nosi imię Vitala Brazila.

-»-żmii zygzakowatej długości ok. 60 cm — 30 mg (10 mg su­chej masy), u -^-kobry indyj­skiej długości ok. 1,5 m — 115 mg (33 mg suchej masy), u

-ł-grzechotnika diamentowego długości ok. 2,5 m — 1050 mg (300 mg suchej masy). Wiel­kość śmiertelnej dawki jadu zależy od wielu czynników, głównie jednak od gatunku wę­ża, gatunku ofiary oraz jej od­porności na dany jad. Na przy­kład śmiertelna dawka jadu żmii — ety piaskowej wynosi dla szczura 0,75 mg, gołębia — 4 mg, kota — 8 mg, żaby wod­nej — 0,9 mg. l g jadu kobry może zabić około 7500 świnek morskich, 40 do 50 koni lub 165 ludzi o przeciętnym cię­żarze 60 kg. (Według innych źródeł tylko 60 ludzi). Od uką­szeń jadowitych węży umiera corocznie na świecie kilka ty­sięcy ludzi, głównie w Afryce, południowej Azji i w Ameryce Południowej. Radykalnymi za-

73

Jaszczurka perłowa

biegami, które możliwie wcze­śnie zastosowane zmniejszają ewentualność śmierci, są: prze­wiązanie kończyny (dopusz­czalne do pół godziny) powyżej miejsca ukąszenia, wykrwawie­nie tego miejsca, podanie uką­szonemu środków wzmagają­cych akcję serca, a przede wszystkim podanie odpowied­niej dla danego jadu surowicy. W niektórych przypadkach je­dynym ratunkiem dla uką­szonego jest transfuzja krwi.

-*-jaszczurek guzowatych. Roś­nie do długości 40 cm. Z po­kroju ciała (z wyjątkiem gło­wy) przypomina małego kro­kodyla. Prócz guzowatych zro-gowaceń na grzbiecie na gór­nej krawędzi ogona ma 2 wzdłużne, równoległe grzebie­nie utworzone z wysokich, bocznie spłaszczonych rogo­wych płytek. Podobne grzebie­nie charakterystyczne są dla krokodyli. J.g.t. żyje nad brze­gami rzek, przy czym znako­micie pływa, w razie zaś nie­bezpieczeństwa ucieka do wo­dy, nurkuje i kryje się na dnie rzeki. Żywi się rybami i larwami płazów. J.g.k. wystę­puje w Azji w południowo-

-zachodnich Chinach, w pro­wincji Kuangsi-Czuang.

jaszczurka perłowa (Lacerta lepida} — gatunek gada z ro­dziny -^-jaszczurek właściwych. Rośnie do długości 80 cm. Jest drugim co do wielkości, po

->żółtopuziku bałkańskim, ga­tunkiem jaszczurki europej­skiej. U j.p. powierzchnię grzbietu i boki tułowia pokry­wają małe, ziarniste łuski, na­tomiast na brzuchu występu­ją duże tarczki, zachodzące na siebie dachówkowato. Ogon otaczają regularne pierścienie wydłużonych łusek. Ubarwie­nie ciała jest soczystozielone z czarno-żółtym marmurkiem na grzbiecie i kilkoma rzędami dużych, okrągłych, sinoniebies-kich plam na obu bokach tu­łowia. J.p. żyją zwykle parami na średnio suchych, pokrytych trawiastą roślinnością nizin­nych terenach, często w pobliżu strumieni. Wykazują przywią­zanie do obranych przez siebie miejsc i kryjówek, do których uciekają w razie niebezpie­czeństwa. Samiec j.p. w przy­padku zagrożenia swojego te-

74

( i } c t F b n o w u n:

tą

wai nio' w ] czćn prz;

rytorium przez innego samca toczy z nim zawzięte walki, które często kończą się wza­jemnym okaleczeniem. J.p. ży­wi się rozmaitymi owadami i małymi kręgowcami, jak wę­że, jaszczurki, myszy i pisklę­ta. Samica składa w okresie pory godowej w ziemnych jamkach do 10 jaj. J.p. wystę­pują. w południowo-zachodniej Europie (w Hiszpanii i połud­niowej Francji) oraz w pół­nocnej Afryce (w Tunezji, Ma­roku i Algierii) (Tabl. 1/2).

— gatunek gada z rodziny

—^-jaszczurek pierścieniowatych. Rośnie do długości 20 cm. U-barwienie grzbietu srebrzysto-popielate z 3 wzdłużnymi, ciemnymi liniami. J.p.k. za­mieszkuje tereny piaszczyste lub o pulchnej, lekkiej glebie, w której przy pomocy głowy ryje podziemne korytarze. Uni­ka podłoża kamienistego. Od­żywia się głównie rozmaitymi owadami, kierując się przy ich znajdowaniu węchem i doty­kiem. Samica rodzi w lecie l—

—i młodych. J.p.k. występuje w Ameryce Północnej na wy­brzeżach Kalifornii.

— gatunek gada z rodziny ~> jaszczurek płetwiastych. Roś­nie do długości 60 cm. Ubar­wienie grzbietu brązowe, pla­miste. Długość płetwiastych szczątków odnóży nie przekra­cza l cm. J.p.a. z wyglądu przy­pomina węża. Grzbietową po­wierzchnię głowy pokrywają duże, regularnie ułożone tarcz­ki, reszta ciała okryta jest ma­łymi, dachówkowato na siebie zachodzącymi łuskami. Oczy osłonięte są okularami. J.p.a. prowadzi nocny tryb życia, ży­wi się owadami. Występuje w zachodniej i środkowej Aus­tralii oraz na Tasmanii,

jaszczurka skalna (Lacerta sa-xicola) — gatunek gada z ro­dziny -^jaszczurek właściwych. Rośnie do długości ok. 10 cm. Ma silnie wydłużoną głowę oraz małe, okrągłe, ziarniste, gładkie lub słabo żeberkowane łuski grzbietowe. Ubarwienie grzbietu u poszczególnych oka­zów bywa różne: zielonkawe, oliwkowe lub szare. Wzdłuż boków tułowia przebiegają czarne, nieregularne plamy, tworząc u niektórych osobni­ków wzdłużne, czarne, szero­kie pasma. Brzuch jest żółty, czerwonawy lub zielony. J.s. zamieszkuje tereny górskie, także pokryte lasami, głównie jednak przebywa wśród ru­mowisk skalnych i spękanych skał. Spotyka się ją do wyso­kości 3000 m n.p.m. Żywi się rozmaitymi owadami i pają­kami. W lipcu samica składa

2 do 4 jaj, przeważnie jednak

3 jaja, z których w sierpniu wylęgają się młode długości

Jaszczurka skalna

ok. 2,5 cm. W pierwszym ro­ku życia osiągają one długość ok. 5 cm, w drugim — 8 do 10 cm. Potomstwo zimuje w rozmaitych ziemnych i skal­nych kryjówkach. Gatunek j.&.

jaszczurka wężowata

dzieli się na liczne podgatunki, z których bliżej opisano co najmniej 9. Populacje niektó­rych podgatunków zamieszku­jących Kaukaz składają się wyłącznie z samic rozmnaża­jących się partenogenetycznie, tzn. z nie zapłodnionych jaj, z których znowu rozwijają się tylko samice. Mimo że pewien procent rozwijających się za­rodków, a następnie młodych osobników ulega degeneracji i obumiera, to jednak popula­cje partenogenetycznych samic są liczne. W przypadku kiedy dochodzi do zapłodnienia par-tenogenetycznej samicy przez samca z populacji obupłcio-wej z zapłodnionych jaj roz­wijają się wyłącznie samice (triploidalne) będące niepłod­nymi mieszańcami. Mieszańce te rozwijają się, osiągają nor­malną wielkość oraz spotykane są w naturze. Bezpośrednią przyczyną ich bezpłodności jest zupełna degeneracja jajników. T.s. prócz Kaukazu zamieszku­ją Krym i Azję Mniejszą.

-jaszczurka tarczowata ryjąca (Gerrhosaurus major) — gatu­nek gada z rodziny -^jaszczu­rek tarczowatych. Rośnie do długości 45 cm. Cała grzbieto­wa powierzchnia ciała, ogon i odnóża mają jednolitą barwę oliwkowozieloną bez plamis­tości i deseni. J.t.r. posiada dobrze wykształcone pięciopal-czaste odnóża oraz pokrycie ciała charakterystyczne dla ro­dziny -^-jaszczurek tarczowa­tych. Mimo braku cech przy­stosowawczych do ryjącego trybu życia, to jednak j.t.r. sprawnie i chętnie drąży w ziemi korytarze metrowej dłu­gości, sięgające do 30 cm pod ziemię i zakończone komorą

•mieszkalną. Drążenia takiego "korytarza j.t.r. dokonuje w po­rze deszczowej, kiedy ziemia jest wilgotna i rozmiękła. Nie­zależnie od tego j.t.r. prowadzi naziemny tryb życia, żywi się owadami, na które poluje v;

Jaszczurka tarczowata ryjąca

pobliżu swojej nory i w przy­padku niebezpieczeństwa do niej się chroni. J.t.r. jest ga­tunkiem jajorodnym. Wystę­puje w Afryce Wschodniej, od Erytrei po Natal i w Afryce Zachodniej od Togo po płn. Kongo.

76

ona w środkowym obszarze wschodniego Meksyku.

Jaszczurka zielona

do jamek w ziemi wygrzeba­nych przez samicę, a następnie zasypanych przez nią ziemią Młode wylęgają się w sierpniu.

Długość ich wynosi 8 do 9 cm. Ubarwienie mają jednolite, brązowe. J.z. jest gatunkiem wybitnie ciepłolubnym, o ak­tywności dziennej. Zamieszku­je tereny trawiaste, kamieni­ste lub porosłe krzewami, na ogół suche i słoneczne, np. ścia­ny jarów. Chroni się w roz­maitych ziemnych kryjówkach, często w wygrzebanych przez siebie długich norach zakoń­czonych komorą mieszkalną, w której zwykle zimuje. Głów­nym jej pokarmem są roz­maite stawonogi, jednak duże okazy j.z. pożerają również mniejsze jaszczurki i węże. Ostatnio stwierdzono występo­wanie j.z. w Polsce, w przy­granicznym obszarze Śląska Cieszyńskiego. J.z. preferuje niziny, występuje jednak i w górach, gdzie dochodzi do 1500 m n.p.m. Jest gatunkiem środ­kowo- i południowoeuropej­skim. Na obszarze ZSRR pół­nocna granica jej zasięgu prze­kracza nieco 49°N. J.z. na te­renie Polski podlega całkowi­tej ochronie.

77

jaszczurka zyworodna

każdego uda znajduje się rząd 11 do 14 otworów gruczołów wonnych, wytwarzających w okresie godów, zwłaszcza u samców, substancję o specy­ficznej woni, która ułatwia od­najdywanie i rozpoznawanie się obu płci. W okresie godów samiec przybiera barwę tra-wiastozieloną, natomiast pla­mistość grzbietowa okresowo zanika. U samic barwy godo­we nie występują. Okres go­dów przypada na maj, a skła­danie jaj — pod koniec maja i w czerwcu. Liczba składa­nych jaj przez jedną samicę waha się w granicach od 6 do 14 sztuk o wymiarach 1,4X0,9 cm. Jaja otoczone cienkimi, pergaminowatymi osłonkami zostają złożone do jamek w ziemi wygrzebanych przez sa­micę przednimi odnóżami. Mło­de jaszczurki wylęgłe z jaj po­dobne są ubarwieniem do do­rosłych, a długość ich wynosi 5,5 do 6,5 cm. J.z. zamieszkują różne środowiska ekologiczne, zarówno nizinne, jak i górskie. Najczęściej występują na tere­nach porośniętych roślinnością trawiastą, dobrze nasłonecznio­nych, o lekkiej i średnio wil­gotnej glebie. W przypadku schwytania j.z. ma zdolność od­rzucania części ogona, a uszko­dzony ogon po pewnym cza­sie odrasta. J.z. żywią się głównie owadami, poza tym ślimakami, dżdżownicami itp. Są niezwykle szybkie i zwin­ne, a dogodne dla nich kry­jówki ziemne zamieszkują przez dłuższy czas. J.z. — to najpospolitsze gady w Polsce. Granica ich pionowego zasięgu dochodzi do 1550 m n.p.m., jednak pospolite są tylko do wysokości 700 m n.p.m. Wystę­pują w środkowej Europie, od środkowej Francji do środko-wo-zachodniej części ZSRR. Na Półwyspie Skandynawskim

północną granicę ich zasięga stanowi 60 N. Lokalnie wystę­puje do 63°N. W Polsce pod­legają całkowitej ochronie (Tabl. 1/3).