helodermy (Helodermattdae) — rodzina gadów z podrzędu -^jaszczurek. Charakteryzuje je krępe ciało, płaska, szeroka, tępo zaokrąglona głowa z nieproporcjonalnie małymi oczami, gruby, wałkowaty tułów i podobny do tułowia, stosunkowo krótki ogon, będący magazynem tłuszczu. Błony bębenkowe są widoczne. Skóra pokryta małymi, wystającymi, ziarnistymi łuskami jest wybitnie szorstka i twarda. Grube odnóża wieńczą duże, masywne pazury. Jaskrawe ubarwienie ma znaczenie odstraszające lub ostrzegawcze. H. są jedynymi jadowitymi jaszczurkami. W odróżnieniu od węży, u których gruczoły jadowe u-miejscowione są nad szczęką, u h. znajdują się one v/ żuchwie, jako parzyste twory. Przewody odprowadzające jad uchodzą bezpośrednio do jamy gębowej, do rowków w błonie śluzowej między “wargami" a “dziąsłami". Brak jest właściwych zębów jadowych, natomiast większość zębów chwyt-nych, zarówno górnych, jak i dolnych, ma z przodu rynienki. Ponad centymetrowej długości ostre zęby osadzone są na bocznych, wewnętrznych powierzchniach kości szczęki i żuchwy (pleurodontyzm -^-gady). W czasie długotrwałego ukąszenia silne zwarcie szczęk h. powoduje wbicie zębów w ciało ofiary przy równocaes-nym wyciśnięciu jadu z gruczołów jadowych do rowków w błonie śluzowej jamy gębo-
b(
ci,
ce ró h. ca trs pr br:
na os;
We
ule nie po;
stv ka< tą
herpetologia
wan nio\ w f czóv przy wsk wid< u dz różn H. j kręg cię niow niek' pują szośc cech, nie 3 wała gadó szcza Nato;
rynienek zębowych dostaje się on do zadanych ran. W związku z tym mechanizmem h. po pochwyceniu ofiary długo ją przytrzymują w mocno zaciśniętych szczękach. Działanie jadu h. na małe zwierzęta kręgowe jest podobne do działania jadu kobry. Porażone zostają centralny system nerwowy oraz ośrodek oddechowy. Co do śmiertelnych przypadków pokąsania ludzi przez h. zdania są podzielone. Z wiarygodnych jednak opisów objawów występujących u ludzi pokąsanych przez h. i nie leczonych wynika, że ukąszenia te powodują długotrwałe, a w pewnym okresie choroby ciężkie dolegliwości. H. prowadzą nocny tryb życia. Dzień spędzają w wygrzebanych przez siebie jamach, dopiero o zmierzchu opuszczają ziemne kryjówki i rozpoczynają żerowanie. Wzrok mają słaby, w rozpoznawaniu zaś pokarmu posługują się głównie węchem dzięki dobrze rozwiniętemu
-^narządowi Jacobsona. H. zjadają małe kręgowce, owady, dżdżownice, jaja innych gadów oraz ptaków. Ich głównym o-kresem żerowania jest pora deszczowa, w pozostałym okresie roku prawie że nie żerują, lecz korzystają z materiałów zapasowych, nagromadzonych w ogonie. H. są gadami powolnymi, ociężałymi i w związku z tym, jak również z nocnym trybem życia, nie stanowią większego zagrożenia dla człowieka. Żyją wyłącznie na kontynencie amerykańskim, na pograniczu Ameryki Północnej i Środkowej. Do h. należą tylko 2 gatunki.
herpetologia (od greckiego słowa herpeton — pełzać i logos
— nauka, czyli nauka o zwie-
rrpt.aph n^łyfliapwfht — rłylal"
zoologii zajmujący się m.in. budową ciała oraz fizjologią, zachowaniem się i systematyką płazów i gadów, tj. 2 dużych grup kręgowców należących do 2 różnych gromad. To wspólne traktowanie płazów i gadów stanowi wyraz pewnej tradycji, u której podstaw leżała mała wówczas jeszcze znajomość zarówno właściwości, jak i gatunków tych zwierząt. W ostatnich jednak dziesiątkach lat nastąpił tak duży rozwój wiedzy o płazach i gadach, że liczba znanych dziś faktów z różnych dziedzin biologii dotyczących tych kręgowców zmusza do ich oddzielnego traktowania. Stąd też wśród herpetologów wyróżnia się e-becnie batrachologów, tj. przyrodników zajmujących się głównie płazami, oraz reptiii®-logów, zajmujących się głównie gadami (w tym chelonolo-gów, specjalistów od ->żółwi, oraz ofiologów, specjalistów od
-)-węży). Pierwszymi polskimi przyrodnikami, którzy w sposób naukowy zajmowali się m.in. płazami i gadami, byli ksiądz J.K. Kluk (1739—1796), autor wielu dzieł przyrodniczych, oraz dr fil. F.P. Jaroc-ki (1790—1865), profesor zoologii przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, autor pierwszego polskiego podręcznika zoologii (1822). Duże zasługi dla herpetologii polskiej położył w okresie międzywojennym J.A. Bayger (1867—
—1958), autor Klucza do oznaczania płazów i gadów obejmującego całość ówczesnego stanu wiedzy o biologii i występowaniu tych kręgowców w Polsce.
heterodon ptaskonosy (Hetero-don platyrhinos) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych.
"Rrtćrtici dr> dłlionźm l/-i11nirfzi<»-
71
Instytut Butanti
sięciu centymetrów. Ma głowę piaską, wybitnie szeroką i wyraźnie odgraniczoną od tułowia, podobnie jak u -»żmijo-watych. Koniec szczęki górnej zaostrzony i słabo zagięty ku górze. Kształt pyska umożliwia mu życie w ziemi. Ubarwienie grzbietu bywa oliwkowozielone lub zielone, plamiste, brzucha — żółtawe. H.p. żywi się ropuchami (wyjątkowo innymi płazami), jaszczurkami,, małymi ptakami i ssakami. Jest znany z umiejętności udawania martwego. W przypadku grożącego mu niebezpieczeństwa, np. ze strony dużego zwierzęcia, najpierw próbuje się bronić: zwija się y/kłębek i podobnie jak kobra unosi przód ciała w górę, nadyma szyję, rozszerzając ją przeszło dwukrotnie w porównaniu z normalną, gwałtownie syczy i uderza głową w kierunku napastnika. Jeśli jednak napastnik nie ustępuje, wówczas rozluźnia sploty ciała, szybko i całkowicie odwraca brzuch do góry, szeroko otwiera pysk i nieruchomieje. Po pewnym czasie ostrożnie unosi tylko głowę i bada sytuację, a przekonawszy się, że nic mu już nie grozi, ucieka. W przeciwnym razie znowu przyjmuje pozycję martwego. (Podobne zachowanie, jednak bez odwracania brzucha, a tylko zastygnięcie w bezruchu i otwieranie pyska, obserwować można u naszego —>-zaskrońca zwyczajnego. Samica składa do ziemi do 20 jaj, które zagrze-buje. H.p. występują w Ameryce Północnej.
hoplur obroźny (Hoplurus cy-ciurus) — gatunek gada z rodziny ->4egwanów. Osiąga długość 40 cm. Ma głowę i tułów pokryte małymi i gładkimi łuskami, a na ogonie regularne pierścienie dużych, kolczastych i sterczących łusek. Ubarwienie h.o. jest szarozielonkawe, przy czym na szyi występuje czarna “obroża", z przodu i z tyłu biało obrzeżona. Na głowie miejsce, gdzie u -»hat-terii występuje oko ciemieniowe, zdobi czarna obwódka (podobnie jak u wszystkich gatunków z rodzaju Hoplurus). H.o. prowadzi naziemny tryb życia, potrafi jednak wspinać się na gałęzie drzew oraz na skały. H.o. jest jednym z 7 gatunków legwanów występujących na Madagaskarze i okolicznych wyspach. Dwa z nich (Hoplurus guddrźmaculatus i Hoplurus saxicola) rozprzestrzenione są od wybrzeży morskich aż do wysokości 1800 m n.p.m. w górach.
Instytut Butanta (w Sao Pau-lo w Brazylii) — jeden z największych i najnowocześniejszych ośrodków naukowych przeznaczonych do badań nad Jadami węży i skutkami ich działania oraz do badań nad biologią i fizjologią tych jadowitych gadów. W I.B. produkuje się również surowice i an-
tytoksyny przeciw jadom różnych gatunków węży. Surowice te ratują życie tysiącom ludzi pokąsanych przez węże nie tylko w Ameryce Południowej, ale i na całym świecie. Założycielem i pierwszym dyrektorem I.B. był zasłużony i znakomity lekarz oraz ofiolog, dr med. Vital Braził (1865—1950).
hel
cia ccc
roi h. czc trz pri brE nai osa we' ule nie pój stw kac tą
jad węży
72
war nio^ w i czó\ prz;
wsk widi u dz różn H. j kręg cię niov niek pują
SZOŚl
cech nie wałs gadć szcz. Natc
Szpital Butanta, w którym leczy się ludzi pokąsanych
przez jadowite węże, nosi imię Vitala Brazila.
jad węży — mieszanina wielu substancji, których skład chemiczny nie jest jeszcze ostatecznie zbadany. Występują w nim m.in. białka, woda, pepsyna i niewielkie ilości śliny. Istotnymi jednak składnikami j.w. są: neurotoksyna paraliżująca system nerwowy, hemo-lizyna rozpuszczająca czerwone ciałka krwi, leukolizyna rozpuszczająca białe ciałka krwi, cytotoksyna niszcząca pozostałe tkanki ciała, hemor-ragina uszkadzająca ściany naczyń krwionośnych i błony śluzowe oraz koagulina powodująca krzepnięcie krwi. Szczególnie groźne dla organizmu ukąszonej ofiary jest działanie hemolizyny, która w zetknięciu z lecytynowymi o-toczkami czerwonych ciałek krwi wytwarza nową, silnie działającą truciznę, toksolecy-tynę. Ta z kolei powoduje szybkie rozpuszczanie lecyty-nowych osłonek erytrocytów, ich rozpad, czyli hemolizę. W ten sposób następuje nieodwracalne i gwałtowne zahamowanie głównej funkcji krwi jako przenośnika tlenu, co w krótkim czasie sprowadza śmierć ofiary przez uduszenie. U różnych gatunków jadowitych węży poszczególne toksyczne składniki jadu występują w różnych ilościach, stąd różne jest jego działanie. Na przykład jad ->-kobry indyjskiej działa przede wszystkim na system nerwowy, porażając go, co prowadzi do paraliżu ośrodka oddechowego i wstrzymania akcji serca, natomiast jad ->-żararaki pospolitej powoduje powolny rozpad tkanek ciała w miejscu ukąszenia, nierzadko aż do obnażenia kości, co w najlepszym przypadku powoduje trwałe kalectwo. Ilość produkowanego jadu jest rozmaita i zależy przede wszystkim od wielkości węża, a także od czasu, jaki upłynął od ostatniego ukąszenia. Przykładowo, u węży nie odżywiających się przez dłuższy okres ilość jadu występująca jednorazowo w obu gruczołach jadowych wynosi: u
-»-żmii zygzakowatej długości ok. 60 cm — 30 mg (10 mg suchej masy), u -^-kobry indyjskiej długości ok. 1,5 m — 115 mg (33 mg suchej masy), u
-ł-grzechotnika diamentowego długości ok. 2,5 m — 1050 mg (300 mg suchej masy). Wielkość śmiertelnej dawki jadu zależy od wielu czynników, głównie jednak od gatunku węża, gatunku ofiary oraz jej odporności na dany jad. Na przykład śmiertelna dawka jadu żmii — ety piaskowej wynosi dla szczura 0,75 mg, gołębia — 4 mg, kota — 8 mg, żaby wodnej — 0,9 mg. l g jadu kobry może zabić około 7500 świnek morskich, 40 do 50 koni lub 165 ludzi o przeciętnym ciężarze 60 kg. (Według innych źródeł tylko 60 ludzi). Od ukąszeń jadowitych węży umiera corocznie na świecie kilka tysięcy ludzi, głównie w Afryce, południowej Azji i w Ameryce Południowej. Radykalnymi za-
73
Jaszczurka perłowa
biegami, które możliwie wcześnie zastosowane zmniejszają ewentualność śmierci, są: przewiązanie kończyny (dopuszczalne do pół godziny) powyżej miejsca ukąszenia, wykrwawienie tego miejsca, podanie ukąszonemu środków wzmagających akcję serca, a przede wszystkim podanie odpowiedniej dla danego jadu surowicy. W niektórych przypadkach jedynym ratunkiem dla ukąszonego jest transfuzja krwi.
jajorodność — forma rozrodu zwierząt polegająca na rozwoju zarodkowym poza organizmem matki.
jajożyworodnośc — forma rozrodu zwierząt polegająca na składaniu przez matkę jaj z zupełnie rozwiniętym potomstwem, wykluwającym się zaraz po złożeniu jaj, bądź na rodzeniu młodych, uwalniających się z otoczek jajowych bezpośrednio przed opuszczeniem organizmu macierzystego.
jamka policzkowa -^narząd policzkowy.
jaszczurka (Lacerta) — rodzaj gadów z rodziny ->j. właściwych. Charakteryzuje ją obecność wszystkich typowych dla tej rodziny cech morfologicznych. Od innych rodzajów j. właściwych różni się swoistym otarczowaniem głowy oraz szczegółami w pokryciu ciała łuskami. Należą tu gatunki bardzo ruchliwe, o dziennym trybie życia i rozmaitym ubarwieniu. Rodzaj obejmuje ok. 40 gatunków. Występują w Europie, zachodniej Azji oraz Afryce.
jasaezurka guzowata krokodylowa (Shinisawus crocodUwus}
- gatunek gada z rodziny
-*-jaszczurek guzowatych. Rośnie do długości 40 cm. Z pokroju ciała (z wyjątkiem głowy) przypomina małego krokodyla. Prócz guzowatych zro-gowaceń na grzbiecie na górnej krawędzi ogona ma 2 wzdłużne, równoległe grzebienie utworzone z wysokich, bocznie spłaszczonych rogowych płytek. Podobne grzebienie charakterystyczne są dla krokodyli. J.g.t. żyje nad brzegami rzek, przy czym znakomicie pływa, w razie zaś niebezpieczeństwa ucieka do wody, nurkuje i kryje się na dnie rzeki. Żywi się rybami i larwami płazów. J.g.k. występuje w Azji w południowo-
-zachodnich Chinach, w prowincji Kuangsi-Czuang.
jaszczurka perłowa (Lacerta lepida} — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek właściwych. Rośnie do długości 80 cm. Jest drugim co do wielkości, po
->żółtopuziku bałkańskim, gatunkiem jaszczurki europejskiej. U j.p. powierzchnię grzbietu i boki tułowia pokrywają małe, ziarniste łuski, natomiast na brzuchu występują duże tarczki, zachodzące na siebie dachówkowato. Ogon otaczają regularne pierścienie wydłużonych łusek. Ubarwienie ciała jest soczystozielone z czarno-żółtym marmurkiem na grzbiecie i kilkoma rzędami dużych, okrągłych, sinoniebies-kich plam na obu bokach tułowia. J.p. żyją zwykle parami na średnio suchych, pokrytych trawiastą roślinnością nizinnych terenach, często w pobliżu strumieni. Wykazują przywiązanie do obranych przez siebie miejsc i kryjówek, do których uciekają w razie niebezpieczeństwa. Samiec j.p. w przypadku zagrożenia swojego te-
jaszczurka picrścieniowata kalifornijska
74
( i } c t F b n o w u n:
pi st k;
tą
wai nio' w ] czćn prz;
wsk wid' u d2 różn H. j kręg cię niow niek Pują szość cech, nie 2 wała gadó' szcza Natoi
rytorium przez innego samca toczy z nim zawzięte walki, które często kończą się wzajemnym okaleczeniem. J.p. żywi się rozmaitymi owadami i małymi kręgowcami, jak węże, jaszczurki, myszy i pisklęta. Samica składa w okresie pory godowej w ziemnych jamkach do 10 jaj. J.p. występują. w południowo-zachodniej Europie (w Hiszpanii i południowej Francji) oraz w północnej Afryce (w Tunezji, Maroku i Algierii) (Tabl. 1/2).
jaszczurka pierścieniowata kalifornijska (Anniella pulchra}
— gatunek gada z rodziny
—^-jaszczurek pierścieniowatych. Rośnie do długości 20 cm. U-barwienie grzbietu srebrzysto-popielate z 3 wzdłużnymi, ciemnymi liniami. J.p.k. zamieszkuje tereny piaszczyste lub o pulchnej, lekkiej glebie, w której przy pomocy głowy ryje podziemne korytarze. Unika podłoża kamienistego. Odżywia się głównie rozmaitymi owadami, kierując się przy ich znajdowaniu węchem i dotykiem. Samica rodzi w lecie l—
—i młodych. J.p.k. występuje w Ameryce Północnej na wybrzeżach Kalifornii.
jaszczurka pletwiasta australijska (Pygopus lepidopodus)
— gatunek gada z rodziny ~> jaszczurek płetwiastych. Rośnie do długości 60 cm. Ubarwienie grzbietu brązowe, plamiste. Długość płetwiastych szczątków odnóży nie przekracza l cm. J.p.a. z wyglądu przypomina węża. Grzbietową powierzchnię głowy pokrywają duże, regularnie ułożone tarczki, reszta ciała okryta jest małymi, dachówkowato na siebie zachodzącymi łuskami. Oczy osłonięte są okularami. J.p.a. prowadzi nocny tryb życia, żywi się owadami. Występuje w zachodniej i środkowej Australii oraz na Tasmanii,
jaszczurka skalna (Lacerta sa-xicola) — gatunek gada z rodziny -^jaszczurek właściwych. Rośnie do długości ok. 10 cm. Ma silnie wydłużoną głowę oraz małe, okrągłe, ziarniste, gładkie lub słabo żeberkowane łuski grzbietowe. Ubarwienie grzbietu u poszczególnych okazów bywa różne: zielonkawe, oliwkowe lub szare. Wzdłuż boków tułowia przebiegają czarne, nieregularne plamy, tworząc u niektórych osobników wzdłużne, czarne, szerokie pasma. Brzuch jest żółty, czerwonawy lub zielony. J.s. zamieszkuje tereny górskie, także pokryte lasami, głównie jednak przebywa wśród rumowisk skalnych i spękanych skał. Spotyka się ją do wysokości 3000 m n.p.m. Żywi się rozmaitymi owadami i pająkami. W lipcu samica składa
2 do 4 jaj, przeważnie jednak
3 jaja, z których w sierpniu wylęgają się młode długości
Jaszczurka skalna
ok. 2,5 cm. W pierwszym roku życia osiągają one długość ok. 5 cm, w drugim — 8 do 10 cm. Potomstwo zimuje w rozmaitych ziemnych i skalnych kryjówkach. Gatunek j.&.
jaszczurka wężowata
dzieli się na liczne podgatunki, z których bliżej opisano co najmniej 9. Populacje niektórych podgatunków zamieszkujących Kaukaz składają się wyłącznie z samic rozmnażających się partenogenetycznie, tzn. z nie zapłodnionych jaj, z których znowu rozwijają się tylko samice. Mimo że pewien procent rozwijających się zarodków, a następnie młodych osobników ulega degeneracji i obumiera, to jednak populacje partenogenetycznych samic są liczne. W przypadku kiedy dochodzi do zapłodnienia par-tenogenetycznej samicy przez samca z populacji obupłcio-wej z zapłodnionych jaj rozwijają się wyłącznie samice (triploidalne) będące niepłodnymi mieszańcami. Mieszańce te rozwijają się, osiągają normalną wielkość oraz spotykane są w naturze. Bezpośrednią przyczyną ich bezpłodności jest zupełna degeneracja jajników. T.s. prócz Kaukazu zamieszkują Krym i Azję Mniejszą.
-jaszczurka tarczowata ryjąca (Gerrhosaurus major) — gatunek gada z rodziny -^jaszczurek tarczowatych. Rośnie do długości 45 cm. Cała grzbietowa powierzchnia ciała, ogon i odnóża mają jednolitą barwę oliwkowozieloną bez plamistości i deseni. J.t.r. posiada dobrze wykształcone pięciopal-czaste odnóża oraz pokrycie ciała charakterystyczne dla rodziny -^-jaszczurek tarczowatych. Mimo braku cech przystosowawczych do ryjącego trybu życia, to jednak j.t.r. sprawnie i chętnie drąży w ziemi korytarze metrowej długości, sięgające do 30 cm pod ziemię i zakończone komorą
•mieszkalną. Drążenia takiego "korytarza j.t.r. dokonuje w porze deszczowej, kiedy ziemia jest wilgotna i rozmiękła. Niezależnie od tego j.t.r. prowadzi naziemny tryb życia, żywi się owadami, na które poluje v;
Jaszczurka tarczowata ryjąca
pobliżu swojej nory i w przypadku niebezpieczeństwa do niej się chroni. J.t.r. jest gatunkiem jajorodnym. Występuje w Afryce Wschodniej, od Erytrei po Natal i w Afryce Zachodniej od Togo po płn. Kongo.
jaszczurka wężowata (Anely-tropsis papillosus) — jedyny gatunek gada z rodziny Anely-tropsidae, obejmującej l rodzaj Anelytropsis. J.w. osiąga długość 20 cm. Charakteryzuje się robakowatym kształtem, zupełnym brakiem odnóży, otworów usznych, oczu, łuków skroniowych oraz brakiem kości pasa barkowego. Ewolucyjnie biorąc j.w. wywodzą się prawdopodobnie od -»-scyn-ków. Dotychczas znaleziono zaledwie 4 osobniki tego gatunku: l został znaleziony pod zmurszałym pniem drzewa w pobliżu gniazda mrówek, co pozwala przypuszczać, że owady te stanowią jego pokarm. Drugi okaz ukryty był pod kamieniem, w terenie porosłym krzewami. J.w. jest najrzadszą jaszczurką świata, o zupełnie nieznanej biologii, występuje
jaraciurka zielona
76
ona w środkowym obszarze wschodniego Meksyku.
jaszczurka zielona (Lacerta vi-ridts} — gatunek gada z rodziny —>-jaszczurek właściwych. Długość samców i samic dochodzi do 40 cm, najczęściej do około 30 cm. Ubarwienie i plamistość grzbietu bywają rozmaite. U typowo ubarwionych osobników samce są tra-wiastozielone, bezplamiste lub nakrapiane licznymi małymi, czarnymi plamkami, a samice — szarozielone, pokryte większymi, nieregularnymi, ciemnymi plamami, przy czym wzdłuż grzbietu ciągną się 2, rzadziej 4 jasne linie. Pozbawiony plam brzuch ma kolor żółty lub żółtozielony. W porze godowej samce przybierają jednolity jaskrawozielony kolor, a na ich powierzchni pod-gardzielowej pojawia się niebieska plama. Samce -»• jaszczurek zwinek w barwach godowych są często mylone z j.z. Okres godów j.z. przypada na koniec kwietnia i maj. Składanie jaj odbywa się z końcem maja i w czerwcu. Samica składa 5 do 13, rzadko do 21 jaj, o wymiarach 8X18 mm, otoczonych pergaminowymi o-słonkami. Jaja zostają złożone
Jaszczurka zielona
do jamek w ziemi wygrzebanych przez samicę, a następnie zasypanych przez nią ziemią Młode wylęgają się w sierpniu.
Długość ich wynosi 8 do 9 cm. Ubarwienie mają jednolite, brązowe. J.z. jest gatunkiem wybitnie ciepłolubnym, o aktywności dziennej. Zamieszkuje tereny trawiaste, kamieniste lub porosłe krzewami, na ogół suche i słoneczne, np. ściany jarów. Chroni się w rozmaitych ziemnych kryjówkach, często w wygrzebanych przez siebie długich norach zakończonych komorą mieszkalną, w której zwykle zimuje. Głównym jej pokarmem są rozmaite stawonogi, jednak duże okazy j.z. pożerają również mniejsze jaszczurki i węże. Ostatnio stwierdzono występowanie j.z. w Polsce, w przygranicznym obszarze Śląska Cieszyńskiego. J.z. preferuje niziny, występuje jednak i w górach, gdzie dochodzi do 1500 m n.p.m. Jest gatunkiem środkowo- i południowoeuropejskim. Na obszarze ZSRR północna granica jej zasięgu przekracza nieco 49°N. J.z. na terenie Polski podlega całkowitej ochronie.
jaszczurka zwinba (Lacerta a-gilis) — gatunek gada z rodziny -^-jaszczurek właściwych. Długość samców i samic dochodzi do ok. 23 cm. Na grzbiecie barwy brązowej w różnych odcieniach widnieją 3 wzdłużne rzędy dużych, ciemnych plam. Jeden z nich biegnie wzdłuż środkowej linii grzbietu, dwa pozostałe — wzdłuż obu boków tułowia. W środku każdej plamy występuje różnego kształtu mniejsza, biała plamka. Barwa tła grzbietu oraz plamisty deseń są odmienne u różnych osobników. Brzuszna powierzchnia ciała jest u samic szarokremowa i bezplamista, szarozielonkawa zaś i delikatnie plamista u samców. Na brzusznej stronie
77
jaszczurka zyworodna
każdego uda znajduje się rząd 11 do 14 otworów gruczołów wonnych, wytwarzających w okresie godów, zwłaszcza u samców, substancję o specyficznej woni, która ułatwia odnajdywanie i rozpoznawanie się obu płci. W okresie godów samiec przybiera barwę tra-wiastozieloną, natomiast plamistość grzbietowa okresowo zanika. U samic barwy godowe nie występują. Okres godów przypada na maj, a składanie jaj — pod koniec maja i w czerwcu. Liczba składanych jaj przez jedną samicę waha się w granicach od 6 do 14 sztuk o wymiarach 1,4X0,9 cm. Jaja otoczone cienkimi, pergaminowatymi osłonkami zostają złożone do jamek w ziemi wygrzebanych przez samicę przednimi odnóżami. Młode jaszczurki wylęgłe z jaj podobne są ubarwieniem do dorosłych, a długość ich wynosi 5,5 do 6,5 cm. J.z. zamieszkują różne środowiska ekologiczne, zarówno nizinne, jak i górskie. Najczęściej występują na terenach porośniętych roślinnością trawiastą, dobrze nasłonecznionych, o lekkiej i średnio wilgotnej glebie. W przypadku schwytania j.z. ma zdolność odrzucania części ogona, a uszkodzony ogon po pewnym czasie odrasta. J.z. żywią się głównie owadami, poza tym ślimakami, dżdżownicami itp. Są niezwykle szybkie i zwinne, a dogodne dla nich kryjówki ziemne zamieszkują przez dłuższy czas. J.z. — to najpospolitsze gady w Polsce. Granica ich pionowego zasięgu dochodzi do 1550 m n.p.m., jednak pospolite są tylko do wysokości 700 m n.p.m. Występują w środkowej Europie, od środkowej Francji do środko-wo-zachodniej części ZSRR. Na Półwyspie Skandynawskim
północną granicę ich zasięga stanowi 60 N. Lokalnie występuje do 63°N. W Polsce podlegają całkowitej ochronie (Tabl. 1/3).
jaszczurka zyworodna (Lacerta vivipara) — gatunek gada z rodziny ^-jaszczurek właściwych. Samce wyróżnia obecność dobrze widocznego w nasadzie ogona nabrzmienia płciowego. Przedstawiciele obu płci rosną do długości 16 cm. Ubarwienie tła ich grzbietu, zarówno w okresie godów, jak i poza tym okresem, jest brązowe w różnych odcieniach. Barwy jaskrawozielone nie występują. Na grzbiecie znajdują się 3 rzędy plam: jeden środkowy i 2 boczne. Plamy są na ogół okrągławe, często jednak zlewają się ze sobą, tworząc 3 wzdłużne, szerokie, ciemnobrązowe wstęgi. Charakterystyczną gatunkową cechą ubarwienia grzbietu j.z. jest występowanie 2 wzdłużnych, jas-nożółtych lub białawych linii, ograniczających z obu boków środkowy rząd plam. Ubarwienie brzusznej powierzchni ciała wykazuje cechy dymorficz-ne. U godującego samca brzuch jest jaskrawopomarańczowy lub czerwony, często delikatnie plamisty (poza porą godów — pomarańczowo-żółty), u samicy — jasnoperłowy lub ugro-wy, bezplamisty. J.z. jest gatunkiem żyworodnym. Gody odbywa w maju lub z początkiem czerwca; rodzenie młodych przypada pod koniec sierpnia lub we wrześniu. Na północnych obszarach występowania oraz wysoko w górach samice rodzą młode raz na 2 lata, zimując w stanie ciężarnym. Liczba młodych rodzonych przez l samicę waha się od 5 do 13, najczęściej od 6 do 8 sztuk. U zarodków wy-
|