WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

stępuje dobrze rozwinięte oko ciemieniowe. Długość ciała do­piero co urodzonych jaszczu-

rek waha się od 3,5 do 4,3 cm. J.ż. zamieszkuje rozmaite śro­dowiska ekologiczne, zarówno nizinne, jak i wysokogórskie, i pod tym względem jest ga­dem wyjątkowym. W odróż­nieniu od -^jaszczurki zwinki j.z. stanowi gatunek wilgocio-lubny. Żyje na podmokłych łąkach, polanach śródleśnych, często w pobliżu rzek i staw-kow, rozlewisk it'p. W razie niebezpieczeństwa chroni się do wody, a nawet zagrzebuje się na krótko w mule dennym. W górach żyje również na te­renach pozbawionych wód po­wierzchniowych. W Polsce j.ż. występuje na całym nizinnym obszarze, tu jednak nie jest po­spolita. Znacznie częściej spo­tyka się ją w górach, gdzie się­ga do 1700 m n.p.m. W Alpach dochodzi do wysokości 3000 m n.p.m., w Tatrach słowackich do 2400 m n.p.m. J.ż. wystę­pują na ogromnym areale od Pirenejów na zachodzie po­przez Europę i Azję aż do Sa-chalinu na Dalekim Wschodzie. Na południu Europy granicą ich zasiedlenia jest 41°N, a na północy, jako jedyne gady Yalearktyki, sięgają do Przy­lądka Północnego (71,6°N). W

Polsce podlegają całkowitej ochronie.

jaszczurki (Sauria) — podrząd gadów z rzędu -».łuskoskór-nych. Wykazują na ogół szereg charakterystycznych cech u-możliwiających łatwe odróż­nienie ich od —>-wężów, nie­mniej jednak istnieją liczne gatunki, u których pewne z tych cech zacierają się lub nawet brak ich zupełnie. Ga­tunki te stanowią grupę przej­ściową między typowymi j. a typowymi wężami, które ewo­lucyjnie wywodzą się z j. Czaszka j. ma 2 doły skronio­we, dobrze rozwinięty górny łuk skroniowy oraz przegrodę międzyoczodołową. U wszyst­kich j. kości żuchwy są silnie ze sobą zrośnięte, paszcza ich jest więc nierozciągliwa. W związku z tym j. mogą miaż­dżyć pokarm znajdujący się w jamie gębowej. Swoistą ce­chą j. jest pokrycie brzusznej powierzchni tułowia co naj­mniej kilkoma wzdłużnymi rzędami tarczek lub łusek. U wielu gatunków występują rozmaite twory skórne w po­staci rogowych “hełmów" i ro­gów na głowie, kolców, grze­bieni na grzbiecie, płatków itp. U niektórych j. (np. u padalca zwyczajnego) pod łuskami wy­stępują małe płytki kostne (osteodermalne), tworzące wspólnie z łuskami rodzaj twardego i stosunkowo sztyw­nego pancerza. Ciało typowych j. jest wydłużone i zakończone różnie wykształconym ogonem. Z wyjątkiem waranów, agam, kameleonów, heloderm oraz niektórych legwanów, u wszystkich pozostałych gatun­ków j. ogon wykazuje właści­wość -s-autotomii oraz regene­racji. Typowe j. mają dobrze wykształcone, pięciopalczaste odnóża. U licznych jednak ga-

79

jaszczurki guzowate

przeważnie jajoródne, rzadko' — jajożyworodne; do wyjąt­ków należą gatunki żyworod-ne. Większość j. prowadzi lą­dowy i naziemny tryb życia, nieliczne gatunki są amfibio-tyczne, inne żyją na drzewach. Na pokarm j. składają się roz­maite stawonogi, głównie owa­dy, niektóre gatunki są wy­bitnymi drapieżnikami pożera­jącymi mniejsze kręgowce, a tylko bardzo nieliczne gatunki odżywiają się wyłącznie rośli­nami (jak -»-legwan morski). Długość ciała j. mieści się w bardzo szerokich granicach, od ok. 3 cm <-»-gekkon krągłopal-cowy) do ok. 3 m (-^.waran z Komodo). J. są gadami wybit­nie ciepłolubnymi i w związku z tym większość z nich zamie­szkuje strefy tropikalne i sub­tropikalne wszystkich konty­nentów oraz archipelagów i większych wysp oceanicznych. Spośród 23 rodzin j. 9 wystę­puje w Starym Świecie, 6 w Nowym Świecie, natomiast 8 rodzin żyje w obu tych częś­ciach świata.

jących, tylko znacznie większe. Niektóre z nich (np. Melano-saurus) osiągały długość 75 cm. Rodzina współcześnie żyjących j.g. obejmuje 2 rodzaje: Xeno-saurus z 3 gatunkami, wystę­pującymi w Meksyku i Gwa­temali, oraz Shinisaurus z l gatunkiem, występującym w Chinach. Wszystkie 4 wymie­nione gatunki należą do rzad­ko spotykanych jaszczurek, których biologia jest słabo po­znana.

— rodzina gadów z podrzędu

—i-jaszczurek. Do j.n. należą nieliczne, małe gatunki o po­kroju ciała typowych jaszczu­rek z dobrze wykształconymi, pięciopalczastymi odnóżami oraz ogonem. Podobnie jak u

—•-gekkonów, oczy j.n. osłonię­te są okularami i posiadają eliptyczne źrenice. Grzbiet po­krywają małe łuski, brzuch zaś szerokie tarczki. J.n. prowa­dzą nocny tryb życia i wów­czas są bardzo ruchliwe polu­jąc na rozmaite owady, pająki, skorpiony oraz inne małe zwie­rzęta, które stanowią ich po­karm. Dzień spędzają ukryte pod kamieniami, w szczelinach skalnych, pod zmurszałymi pniami drzew itp. Część ga­tunków j.n. jest żyworodna, rodzą tylko l lub 2 młode, po­zostałe gatunki składają jaja,

81

jaszczurki pletwiaste

najczęściej również tylko 2. J.n. zamieszkują rozmaite śro­dowiska strefy tropikalnej, w tym przeważnie nizinne, zwła­szcza wilgotne obszary, jak i tereny górzyste, gdzie żyją na obrzeżach szpilkowych lasów lub w rumowiskach skalnych. Niektóre gatunki znane z po-łudniowo-zachodnich krańców Ameryki Północnej należą do najpospolitszych jaszczurek na tamtych obszarach. J.n. wystę­pują w Ameryce Środkowej oraz na sąsiadujących z nią po­łudniowych terenach Ameryki Północnej, na Kubie oraz na kilku małych wysepkach u wybrzeży kalifornijskich.

j.p. należą gatunki o smu­kłej wężowatej postaci. Nie po­siadają odnóży, jedynie po obu bokach szpary kloakalnej wi­doczne są • szczątkowe tylne odnóża w postaci krótkich, płetwiastych wyrostków po­krytych łuskami. U najwięk­szego gatunku j.p. Lialis jicari, występującego na Nowej Gwi­nei, a osiągającego wielkość 80 cm, długość tych wyrostków wynosi 6 mm, u niektórych zaś małych gatunków zredukowa­ne są do 2 małych łusek opa­trzonych twardym kolcem. Ogólnie biorąc, długość tych szczątków nie przekracza l cm. Mała głowa jest ostro zakoń­czona i słabo oddzielona od wąskiego, walcowatego tułowia, ogon. jest 2-krotnie dłuższy od reszty ciała. Grzbietowa po­wierzchnia głowy okryta jest dużymi, regularnie ułożonymi tarczkami, na pozostałej po­wierzchni ciała występują małe, gładkie łuski ustawione w sko­śne rzędy. Oczy opatrzone są przezroczystymi okularami, źrenice mają pionowe. Otwory uszne są małe, u niektórych j.p. brak ich zupełnie. Grzbiet j.p. ma najczęściej barwę szarą, brązową lub czerwonobrązową z ciemnymi plamami lub z pię­cioma wzdłużnymi, ciemnymi pasami. Długość ciała różnych gatunków j.p. waha się w gra­nicach 15—80 cm. Wszystkie gatunki j.p. prowadzą nocny tryb życia, wszystkie są jajo-żyworodne. Potrafią ryć w zie­mi korytarze. Małe i średniej wielkości j.p. żywią się owa­dami, niektóre duże gatunki, opatrzone większymi, ostrymi i w tył skierowanymi zębami pożerają inne jaszczurki. Ro­dzina j.p. obejmuje obecnie 7 rodzajów i 13 gatunków. J.p. występują w Australii, na Tas­manii i na Nowej Gwinei.

gotnych lasów tropikałnyc] Nieliczne gatunki żyją w pier. wotnych lasach. Niektóre wy. grzebują sobie w ziemi kry^, jówki. Rodzina j.t. obejmuje ( rodzajów {Gerrhosaurus, Żono, saurus, Tetradactylus, Trach* eloptychus, Angolosaurus

i.w^ś. mają szczątkowy pas barkowy, oczy zaś są uwstecz-nione i zasłonięte skórą. U sa­rnie j.w.ś. brak jest w ogóle odnóży, natomiast samce mają tylne odnóża, ale zredukowane do małych, płetwiastych wyro­stków pokrytych łuskami, któ­re są widoczne po obu stro­nach szczeliny kloakalnej. J.w.ś. spotyka się często pod spróchniałymi pniami drzew, gdzie znaleźć można termity stanowiące ich pokarm. J.w.ś. są jajorodne — składają jaja otoczone wapiennymi skorup­kami. Rodzina obejmuje l ro­dzaj Dźbamus z 3 gatunkami;

występują w Indochinach, na Filipinach i na Nowej Gwinei.

jaszczurki właściwe (Lacerti-

dne) — rodzina gadów z pod­rzędu —^jaszczurek. Mają wy­dłużone ciało, głowę pokrytą dużymi, symetrycznie ułożony­mi rogowymi tarczami, wyraź­ne przewężenie szyjne, dobrze rozwinięte, pięciopalczaste od­nóża oraz długi, łamliwy i łat­wo regenerujący ogon. W czasz­ce występuje otwór ciemie­niowy. Ostre, stożkowatego kształtu zęby osadzone są bo­cznie na kościach szczęki i żuchwy. Na pograniczu brzusz-"ej powierzchni szyi i tułowia znajduje się poprzecznie uło­żony szereg większych łusek, tworzących tzw. kołnierzyk. Obecność lub brak kołnie­rzyka ma znaczenie takso­nomiczne. Grzbietowa powie­rzchnia ciała pozbawiona jest tego rodzaju tworów skórnych, jak płatki, ząbki, kolce itp. Po­wieki są ruchome i nieprzezro­czyste, jedynie u niektórych jaszczurek, gekkonów i scyn-ków występują “okulary". Szpara otworu odbytowego u-stawiona jest poprzecznie. J.w. mają dobrze rozwinięty narząd zmysłu węchu (-^-narząd Jacob-sona). U większości gatunków na brzusznej powierzchni ud występują duże -^-otwory udo­we, ułożone na każdym odnóżu w l rząd. J.w. to gady wyłącz­nie lądowe, jajorodne, żywo-rodne lub jajożyworodne. Są one drapieżnikami. Główny ich pokarm stanowią stawonogi i rozmaite inne drobne zwierzę­ta bezkręgowe. J.w. występują w całej Palearktyce, od Wysp Kanaryjskich do Sachalinu włącznie, a poza tym spotyka się je w Afryce i w południo­wej Azji. Brak ich w Ameryce, Australii i na Madagaskarze. Jeden gatunek — -^-jaszczurkę żyworodną — spotyka się nawet poza kręgiem polarnym. Rodzi­na obejmuje obecnie 20 rodza­jów i przeszło 150 gatunków.

K

kaczuga indyjska (Kachuga tęc­za) — gatunek gada z rodziny żółwi słodkowodnych (Emydi-dne), z podrzędu —^żółwi skry-toszyjnych. Jej karapaks do­chodzi do 40 cm długości. Pan­cerz grzbietowy jest średnio wypukły, 4 pierwsze tarcze krę­gowe mają duże, wysokie, ostro zakończone i do tyłu skierowa­ne wyrostki, tworzące zębaty kil. Ubarwienie karapaksu jest olłwkowozielone lub brązowe, z czerwonymi plamkami, oto­czonymi czarnymi obwódkami. Skraje rogowych tarcz są jas-nożółte. Plastron ma barwę czerwonawą lub żółtawą w czarne plamy. Boki-głowy i szyi pokrywają biegnące wzdłuż

kajman krokodylowy

ciała, na przemian czerwone i żółte paski. Swoistą adaptacyj­ną cechą budowy ciała k.i. jest występowanie na wewnętrznej powierzchni pancerza grzbieto­wego płaskich wyrostków ko­stnych tworzących rodzaj kost­nych komór, w których miesz­czą się płuca. Dzięki tym wzmocnieniom kostnym ochra­niającym płuca przed nieko­rzystnym wpływem nadmier­nego ciśnienia wody k.i. przy­stosowana jest do długotrwałe­go nurkowania w głębokich zbiornikach wodnych. K.i. za­mieszkują duże, czyste i głębo­kie rzeki lub zbiorniki wód stojących, gdzie znakomicie pływają i nurkują. Często wy­chodzą na brzeg w poszukiwa­niu pożywienia. Głównym ich pokarmem są rośliny zarówno wodne, jak i lądowe. Okolicz­nościowo zjadają małe zwierzę­ta bezkręgowe. K.i. występują w południowej Azji — w za­chodnim Pakistanie oraz w In­diach, w dorzeczach Indusu, Gangesu i Brahmaputry.

wodach zasolonych i w związJ ku z tym spotyka się go ' przybrzeżnych strefach mór

Kajman krokodylowy i

co umożliwia mu zasiedlany wysp położonych w niewielkie-odległości od kontynentu-Szczególną rolę w rozprzestrze-S nianiu się k.k. odgrywają o-« gromne i gęste skupiska roślin| wodnych, zwłaszcza hiacyntów! pokrywające w postaci jakbyi mat powierzchnię rzek. Odry-1 wające się od głównych skupisk:

fragmenty “mat", często o zna-1 cznej powierzchni, spływają^ jak tratwy z biegiem rzeki dóS morza, przebywające zaś na' ich powierzchni k.k. odbywają niezamierzoną wędrówkę. Na otwartym morzu “maty" nie­sione prądami wody trafiajs razem z k.k. w pobliże róż­nych wysp. Młode okazy ży­wią się głównie rozmaitymi wodnymi owadami, a pokarm dorosłych składa się ze słodko-wodnych krabów, ryb oraz in­nych większych zwierząt wod­nych. K.k. rozmnaża się w cią­gu całego roku, jednak głów­nym okresem rozrodu jest o-kres od stycznia do marca. Samica buduje w zaroślach w pobliżu wody gniazdo utworzo­ne ze szczątków roślinnych i składa do niego 15 do 30 jaj. Dorosły samiec zajmuje pewien obszar i broni go przed inny­mi samcami, usiłującymi do niego wtargnąć. W ostatnich latach liczebność k.k. gwałtów nie maleje z powodu urządza

85

kameleon grzebieniasty

nią na nie masowych polowań w celu zdobycia cennej dla przemysłu galanteryjnego skó­ry tego gada. K.k. występują w Ameryce Środkowej oraz w Ameryce Południowej aż do ujścia Parany. Na terenach tych żyje ok. 5 podgatunków k.k.

kajsaka, żararaka lancetowata (Bothrops atrox) — gatunek gada z rodziny ->-grzechotniko-watych. Rośnie do długości 2 m. Nie posiada grzechotki. Ubarwieniem przypomina -»-ża-rarakę pospolitą. Jest bardzo jadowita głównie z tego powo­du, że przy ukąszeniu "wydziela znaczną ilość jadu. Przypadki pokąsań przez nią ludzi należą do bardzo częstych, gdyż na niektórych terenach w Brazylii występuje pospolicie. Zamiesz­kuje prócz północnej Brazylii wyspę Martynikę, Trynidad i in. Na wyspy te k. została on­giś sztucznie wprowadzona przez plantatorów w celu od­straszenia niewolników od u-cieczki z plantacji do buszu.

gada z rodziny -^.kameleonów. Rośnie do długości 20 cm. U samców na czołowej powierz­chni głowy wyrastają 4 rogi, z których 2 duże znajdują się na końcu pyska, natomiast 2 mniejsze tkwią między oczami. Wszystkie 4 rogi, pierścienio-watej budowy, skierowane są poziomo ku przodowi, a końce dużych rogów sterczą daleko przed szczytem pyska. Samice rogów nie mają K.cz. wystę­pują w zachodniej Afryce.

wyrostki ościste kręgów. Ubar­wienie ciała jest zielone, a je­dynie powierzchnia podgardzie-Iowa ma kolor jaskrawoczer-wony. K.g. podniecony, np. wi­dokiem innego samca, nadyma gardziel do dużych rozmiarów, dzięki czemu czerwona barwa staje się bardziej widoczna. "K.g. występują w Afryce, w Kamerunie, Nigerii, Gabonie i •na wyspie Fernando Po.