WŁodzimierz juszczyk mały słownik zoologiczny gady I płazy

44

uwagi na pewne różnice wy­stępujące w szkielecie czaszki oraz w biologii rozrodu, d, dzielono na 2 podrodziny: d. właściwe (Boinae), obejmujące ok. 15 rodzajów i ok. 60 ga­tunków, oraz pytony (Pythoni-nae), do których należy 6 ro­dzajów i 22 gatunki. D. właś­ciwe są jajożyworodne, a w szkielecie ich czaszki brak w okolicy brwiowej kości nad-oczodołowej. Natomiast w szkielecie czaszki pytonów kość nadoczodołowa występuje, wę­że te są jajorodne, a niektóre z nich wykazują szczególny instynkt opieki nad złożonymi jajami. Opieka ---pytona ty­grysiego polega na owinięciu się samicy wokół jaj i przeby­waniu w tej pozycji dotąd, aż wylęgną się z nich młode wę­że. Ten bezpośredni kontakt samicy z jajami zapewnia im korzystne warunki rozwoju pod względem wilgotności i temperatury. Gdy temperatura powietrza opada poniżej 33°C, wówczas samica dostaje drga­wek, wskutek czego następuje podwyższenie się temperatury jej ciała o 5°C powyżej tem­peratury otoczenia, co z kolei podwyższa ciepłotę wysiady­wanych przez nią jaj i przy­spiesza ich rozwój. W ogóle zresztą u samicy wysiadu­jącej jaja następuje wzrost me­tabolizmu manifestujący się zwiększonym zużyciem tlenu, wzrostem wydalania dwutlenku węgla i przyspieszeniem akcji serca. D. właściwe i pytony różnią się również rozmiesz­czeniem geograficznym. Pierw­sze występują w południowo--zachodniej części Ameryki Północnej, w Ameryce Środ­kowej, w całej tropikalnej strefie Ameryki Południowej na wschód od Andów oraz w północnej Afryce, na Mada­gaskarze, na Półwyspie Arab­skim i w południowo-zachod-niej Azji, pytony zaś spotyka się w środkowej i południowej Afryce (brak ich na Madagas­karze), w 'południowej Azji, na wyspach Archipelagu Malaj-skiego i w Australii.

45

dysfolid “boornslang"

lub przebywać na gałęziach drzew i wykonywać przy tym szereg mozolnych czynności dla zapewnienia złożonym jajom odpowiednich warunków roz­woju. W przypadku samca większego od samicy i będą­cego z nią w stanie ampleksus wiele tych czynności, będących właściwościami gatunkowymi genetycznie zakodowanymi, by­łoby niewykonalnych, a to za­groziłoby istnieniu gatunków. Do innych stałych morfologicz­nych cech d.p., zwłaszcza u

-upłazów ogoniastych, należy wygląd warg kloakalnych. Na przykład u samca fraszki lub

->ambystomy są one dobrze widoczne, wypukłe, a u sami­cy — płaskie i słabo zaznacza­jące się. Przyczyną sporej wielkości warg kloakalnych samca jest obecność w nich silnie rozwiniętych gruczołów kloakalnych, wytwarzających galaretowatą substancję skle­jającą plemniki i biorącą u-dział w budowie -»-spermato-forów. W wargach kloakalnych samicy brak jest tych gruczo­łów. U wielu gatunków -*-ja-szczurek i -»-węży stałą cechą d.p. jest stosunek długości o-gona do pozostałej reszty cia­ła. Praktycznie biorąc, u nie­których gatunków jest to je­dyna cecha zewnętrzna umoż­liwiająca nam odróżnienie samca od samicy. Do cech d.p. należą rozmaite twory skórne występujące przeważnie u sam­ców, a zjawiające się u nich w okresie godów. Są one skła­dnikami tzw. szaty godowej, której wygląd jest cechą ga­tunkową. Tworami tymi są in.in. rozmaitego kształtu grze­bienie skórne pojawiające się ^u godujących samców traszek, Płatki skórne na palcach tyl­nych odnóży, modzele godowe "a palcach przednich kończyn ^u samców płazów bezogono­wych oraz brodawki na skó­rze samic. Do cech d.p. two­rzących się okresowo i będą­cych również składnikiem sza­ty godowej należą barwy go­dowe, z reguły bardziej jas­krawe i kolorowe u samców niż u samic. Wśród tych barw występują np. błękitne, czer­wone, żółte, których brak jest u samców i u samic poza okre­sem godowym. U wielu gatun­ków płazów i gadów stałą ce­chę d.p. stanowi charakter plamistości grzbietu i brzucha. Natomiast okresowo pojawia­jącą się cechą d.p. u płazów bezogonowych jest zdolność wydawania głosu godowego wyłącznie przez samce, co jest warunkowane uaktywnianiem się strun głosowych i -i-rezo-natorów. Po zakończeniu go­dów wszystkie te cechy zani­kają.. Biologicznym celem d.p. jest szybkie i niezawodne roz­poznanie się osobników od­miennych płci oraz sprawny i korzystny dla gatunku prze­bieg godów i składania jaj.

dymorfizm płciowy -(•dwupo­staciowość płciowa.

dysfolid, “boomsiang" (Dispfao-lidus typus) — gatunek gada z rodziny -^wężowatych. Roś­nie do długości 2 m. Ma duże, rynienkowate zęby jadowe, u-mieszczone w tyle szczęki (-»-0-pisthoglypha). Należy do naj­bardziej jadowitych węży w rodzinie wężowatych. Jad d.b. jest silniejszy od jadu -Aobry egipskiej. Ubarwienie d.b. by­wa zróżnicowane. Najczęściej spotyka się osobniki zielone lub brązowe. D.b. prowadzą nadrzewny tryb życia. Na ich pokarm składają się rozmaite małe kręgowce, jaja ptasie, a głównie ptaki. D.b. występują w sawannie południowo--wschodniej Afryki.

efa piaskowa

48

E

efa piaskowa (Echis carinatus')

— gatunek gada z rodziny

->-żmijowatych. Rośnie do dłu­gości 80 cm. Ma brązowe u-barwienie grzbietu z rzędem jasnych, poprzecznie wydłużo­nych plam, otoczonych czerwo­nymi obwódkami Na bokach tułowia widoczne są falisto-zygzakowate, szerokie, czarne wstęgi, od strony grzbietowej jasno obrzeżone. Na głowie wy­stępuje biały znak w postaci krzyża. E.p. żyje przeważnie na

Efa piaskowa

terenach piaszczystych lub pia-szczysto-kamienistych, poroś­niętych skąpą roślinnością, po­za tym jednak zamieszkuje ste­py, sawanny, pustynie. Na nie­których obszarach występuje masowo. W dzień kryje się w norach, szczelinach skalnych lub pod kamieniami, o zmierz­chu staje się aktywna i żeruje przez całą noc. Na pokarm e.p.

składają się płazy, jaszczurki, węże (także własnego gatun­ku), małe ptaki, głównie jed­nak małe ssaki, w tym prze­ważnie gryzonie. W sierpniu samica rodzi 5 do 15 młodych długości 10 do 16 cm (tylko w populacjach zamieszkujących północna .Afrykę samice skła­dają ja^JttiNa piasku e.p. po­rusza się w sposób charakte­rystyczny dla węży piasko­wych, mianowicie posuwa się nie do przodu, lecz w bok w w stosunku do długiej osi cia­ła. Zagrożona, zwija się w kłę­bek, chowa głowę i wijąc cias­no splecionym ciałem ociera boki tułowia o siebie. Ponie­waż łuski boczne mają kan­ciaste, rogowe żeberka, pocie­rania wydają przenikliwy sze­lest lub syk. Mimo że e.p. jest niewielka, to jednak posiada silny jad. Znane są stosunko­wo liczne śmiertelne przypadki (ok. 5%) wśród ludzi pokąsa­nych przez tego węża. E.p. charakteryzuje największy ob­szar występowania ze wszyst­kich gatunków żmijowatych. Występuje w całej wschodniej i północnej Afryce po Ghanę, Kamerun, północną Kenię i Ugandę na południu. Zamiesz­kuje również Półwysep Arab­ski oraz zachodnią i południo­wą Azję, od Iraku do doliny Gangesu, oraz Cejlon. Na pół­noc sięga do Azji Środkowej.

grube, grzbieto-brzusznie spła­szczone i wybitnie, zwłaszcza w części tułowiowej, szerokie;

zwężenie szyjne niewidoczne, ogon spłaszczony i bardzo krót-

frynosoma szerokonosa

ki. Wzdłuż boków tułowia i ogona biegnie rząd pojedyn­czych, dużych, stożkowatych łusek, tworzących rodzaj ob­ramowania boków ciała. Na tylnym krańcu głowy sterczą w postaci rogów 2 wysokie, ostre i twarde wyrostki skór­ne, a grzbiet pokryty jest licz­nymi mniejszymi kolcami. 0-gólnym wyglądem f.r. zupeł­nie nie przypomina jaszczurki, lecz raczej ropuchę lub żółwia. Ubarwienie f.r. jest szarobrą-zowe z charakterystycznym de­seniem jasnożółtyeh, cienkich linii, z których główna ciągnie się wzdłuż środka grzbietu, a kilka pozostałych, o falistym przebiegu, przecina ją w po­przek. F.r. przebywają na su­chych, piaszczystych i kamie­nistych terenach górskich, gdzie prowadzą dzienny tryb życia. W związku ze swoim kształtem ciała charakteryzują się wyjątkową powolnością i poruszają się wolno, ociężale. Żywią się rozmaitymi małymi stawonogami. Mają dziwną, od dawna znaną właściwość, po­legającą na wyciskaniu z po­wiek kilku kropel krwi w chwili schwytania ich do ręki lub nawet w tych momentach, gdy tylko zostaną przestraszo­ne. W związku z zalaniem oczu krwią przez krótki czas nie widzą. Znaczenie tego zjawiska nie jest wyjaśnione. F.r. wy­stępują w północnych obsza­rach Ameryki Środkowej oraz w górach Meksyku i na po­łudniu USA.

^rynosoma szerokonosa (Phry-nosoma plathyrhinos) — gatu­nek gada z rodziny -»-legwa-^ów. Rośnie do długości ok.

12 cm. Ogólnym kształtem cia­ła i jego proporcjami nie od­biega od innych gatunków fry-nosom (-»-frynosoma rogata), wyróżnia się jednak jeszcze bardziej dziwacznym wyglą­dem zewnętrznym. Ma głowę krótką, kanciastą, wybitnie szeroką, pysk tępo ścięty. Nad oczami występują duże rogo­we guzy, w okolicach skronio­wych i w kątach szczęk ster­czą grube, pojedyncze kolce, a w tyle głowy wznoszą się 3 albo 4 potężne i ostro zakoń­czone rogi, tworzące rodzaj ko­rony. Grzbiet, ogon i odnóża pokrywają guzowate skupienia łusek i różnej wielkości kolce, szczególnie silnie rozwinięte na ogonie. Zarówno cała po­stać, jak i pokrycie ciała tej jaszczurki upodabnia ją do zminiaturyzowanych archaicz­nych gadów żyjących na Zie­mi w epoce karbońskiej czy permskiej. Z dziś żyjących ja­szczurek Lsz. wielkością i licz­bą kolców najbardziej przypo­mina australijskiego -(-molo­cha. Ubarwienie jej grzbietu jest szarożółtobrązowe z jasny­mi i ciemnymi plamami, nie tworzącymi określonego dese­nia, a ogon pokrywają na prze­mian jasne i ciemne poprzecz­ne pręgi. F.sz. jest mieszkań­cem półpustynnych, piaszczy-sto-kamienistych terenów. Pro­wadzi dzienny tryb życia. Głównym jej pokarmem są mrówki — owady dominujące ilościowo podczas dnia w ta­kich środowiskach. F.sz. ma zdolność wyciskania krwi z powiek, podobnie jak ->-fryno-soma rogata. Jest jajorodna. Występuje w Ameryce Pół­nocnej.

wklęsłych, liczba zaś kręgów jest bardzo różna (największa u węży, u których waha się od 141 do 450). G. z wyjątkiem żółwi mają z reguły dobrze wykształcone żebra, tworzące klatkę kostną. U g. (jak u wszystkich kręgowców) wy­różnia się układ nerwowy o-środkowy (obejmujący mózg i rdzeń ki^^wy), układ nerwo­wy obwocNwy (składający się z nerwów odchodzących me-tamerycznie od ośrodkowego układu nerwowego) oraz układ nerwowy współczulny. Zasad­niczymi elementami tego ostat­niego są 2 pnie nerwowe przebiegające po obu bokach kręgosłupa i wyposażone w zwoje nerwowe. G. cechuje sil­niejszy niż u płazów rozwój przodomóżdża i móżdżku. W skład układu pokarmowego g. wchodzi jama gębowa, gar­dziel, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube (kończące się stekiem, czyli kloaką) oraz gruczoły: wątroba i trzustka. Układ wydalniczy składa się z parzystych nerek, 2 moczowo-dów oraz z pęcherza moczo­wego nie łączącego się z mo-czowodami i otwierającego się do steku. Mocz (tak jak u pła­zów) dostaje się moczowodami do kloaki, skąd przechodzi do pęcherza moczowego, a po je­go wypełnieniu zostaje usunię­ty na zewnątrz. U samców w skład układu rozrodczego wchodzą parzyste jądra, nają-drza oraz nasieniowody łączą­ce się z moczowodami w po­bliżu ich ujść do steku. U g. występują różnego kształtu na­rządy kopulacyjne. U jaszczu­rek i węży są one parzyste i zwą się hemipenes. V samic narządy rozrodcze składają się z 2 jajników oraz z 2 jajowo-

garnuszek “gharial", od czego pochodzi nazwa rodzajowa. Wszystkie zęby są tego same-

Gawial gangesowy -,,.

% go kształtu i jednakowej wiel­kości, długie, cienkie, a przy tym bardzo ostre, skierowane ukośnie w bok. Błony pływne występujące między palcami przednich i tylnych kończyn nie dosięgają końców palców. Rogowe tarcze pokrywają wy­łącznie grzbiet. Ubarwienie je­go jest ciemnooliwkowozielone, a brzucha żółtozielone. G.g. za­mieszkuje przede wszystkim duże rzeki. Głównym jego po­karmem są ryby, które chwyta nagłym, w bok skierowanym ruchem paszczy, a poza tym żywi się dorywczo ptakami i małymi ssakami. Pożera rów­nież padlinę oraz zwłoki to­pielców. Co do napadania na żywych ludzi, zdania są po­dzielone. Według jednych in­formacji g.g. nie zagraża czło­wiekowi, według innych jest dla niego niebezpieczny, a w każdym razie ze względu na swoją znaczną wielkość budzi przerażenie. Znamienne, że w żołądkach g.g. znajduje się roz­maite ozdoby człowieka, jak naszyjniki, bransoletki i pierś­cienie. Z powodu usuwania padliny, zwłaszcza ze świętej dla Hindusów rzeki Gangesu, g.g. jest chroniony, a nawet oddaje mu się cześć. Samice składają corocznie w dołkach wygrzebanych w ławicach pia­sku po ok. 40 jaj. Spośród

50

wszystkich krokodyli hodowla g.g. jest najtrudniejsza i Często kończy się przedwczesną śmier­cią zwierzęcia. Składa się na to m.in. brak odpowiedniego pokarmu, wskutek czego wkrótce występują objawy ra-chityzmu prowadzące do za­krzywienia ku górze nosowej części pyska, co uniemożliwia pobieranie pożywienia. Nie­mniej jednak w niektórych ogrodach zoologicznych g.g. przeżywały do 24 lat. G.g. jest najrzadszym gatunkiem kro­kodyla, obecnie zagrożony wy­marciem. Liczbę osobników ży­jących obecnie na wolności ocenia się na ok. 200 sztuk. G.g. występują w Indiach i w Birmie, w zlewiskach dużych rzek: Indusu, Gangesu, Brah-maputry i in.

51

gekkon czterooczkowany (Phel-

tobrzusznie spla;

ma wyjątkowo d głąd, nie spotyk, gekkonów. Przyc silnie rozwinięte skaml boczne :

(stąd nazwa). Fa czynają się z obi wy, ciągną się boków tułowia i na całej jego dłu tym występują r mi i na tylnych wszystkich odnó;

cienkie, wiotkie zwłaszcza na bok na ogonie, na k tworzą łopatowa! nie. Szerokość fa kach tułowia jes większa od szerok ła. Wskutek ob fałdów z natury si ciała g.f. zostaje tarty i silnie zi Brązowy w różnyl grzbiet pokrywaji ułożone i falisto na przemian jaśni nie, tworzące nier sen, na ogonie zaś szerokie, poprzecz nane ciemne pręgi dzi nadrzewny try dząc na pniu drz kładnie do niego i fałdy skórne, ró przylegające do podłoża uniemożliw nie się cienia. W kontury ciała g.f zlewają się z otoc zowe zaś ubarwier skomplikowany de niają go łudząco d wa pokrytej koło stów. W tych oki zwierzątko jest z dostrzegalne i zna padki, że człowiel jacy w czasie pełni go oświetlenia rei drzewa zupełnie e i nieoczekiwanie

gefc&oa koncertowy

gekkon piaskowy

dzącego na niej g.f. Fałdy skór­ne g.f. pełnią także podobną rolę jak fałdy skórne innej ja­szczurki, -*smoka latającego, służą bowiem do lotu ślizgo­wego. W czasie skoku z drzewa g,t. rozpościera odnóża i wów­czas fałdy skórne, działające jak płaszczyzny nośne, znacz­nie wydłużają długość skoku i pozwalają na łagodne lądowa­nie, jak na spadochrony G.f. składają jaja w dzitaSach drzew i w szczelinach pooHko-rą. Młode wylęgają się po u-pływie ok. 5 miesięcy. G.f. wy­stępują w południowo-wschod-niej Azji — na Półwyspie In-dochińskim i Malajskim oraz w Birmie.

średnicy od 4 do 6 mm. Ma i miękką i lepką otoczkę, którall, jednak na powietrzu szybkę^ wysycha, twardnieje i w koft-|" cu staje się bardzo krucha. Ja-| ja składane są w dziuplacStj^ drzew, pod korą i w rozmai-H tych szczelinach w ścianach? budynków. Okazy świeżo wy-| ległe z jaja mają długość 2^| do 25 mm. G.k. występują nai wyspach Morza Karaibskiego.!